“Open, Sesame!”

Roux lê klem op die feit dat die snelle ontwikkeling van rekenaartegnologie hierdie ontwikkeling moontlik gemaak het: Nuwe alliansies word geskep tussen taalkundiges, rekenaarwetenskaplikes en elektroniese ingenieurs. Daar is ontsaglike nuwe moontlikhede wat Taal- en Spraaktegnologie skep vir veral taalkundiges. Dit sluit potensieel nuwe werksmoontlikhede in (alhoewel die mark nog swak ontwikkel is in Suid-Afrika) — nie net meer die stereotipiese werke waaraan taalstudente gewoond geraak het nie.

Suid-Afrika nie die enigste land wat meertalig is nie

Op sommige terreine het die Europese Unie met dieselfde probleme as Suid-Afrika te kampe, veral as dit by veeltaligheid kom. Die EU het oor die afgelope twee dekades miljoene Euro’s in die ontwikkeling van mensliketaal- en spraaktegnologie-toepassings belê, en dit het alreeds in `n groeiende bedryf verander.

Hy wys my op die Europese webruimte ’n lys van die aktiwiteite waarmee hulle hul besighou — elke denkbare inligtingsverskaffende bron in al die tale onder die son word hierdeur geraak:

Die Suid-Afrikaanse regering is bewus van die noodsaaklikheid van ontwikkeling op die vlak van Human Language Technologies (HLT). Die Foresight-projek (1999) van die Departement Kuns, Kultuur, Wetenskap & Tegnologie (KKW&T), wat Dawn of the African Century heet, stel dit baie duidelik:

High priority should be given to a significant level of research and technology investment in Human Language Technologies (p. 40).

Spesifieke aksies is tans aan die gang tussen PANSAT en KKW&T om `n strategie te ontwikkel vir die implementering van Taal- en Spraaktegnologie-toepassings in die Suid-Afrikaanse konteks.

NEFUS betrokke by talle projekte

Ek vra hom uit oor al die ander projekte waarby hy ook betrokke is en hy sê dat die Departement Afrikatale, en by name die Navorsingseenheid vir Eksperimentele Fonologie (NEFUS) binne die Departement, alreeds vir minstens `n dekade betrokke is by navorsing oor aspekte van taal- en spraaktegnologie. Die belangrikste projek op die oomblik is die sogenaamde African Speech Technology (AST) projek ten bedrae van R9,07 miljoen wat ontvang is van die Innovasiefonds van die Departement KKW&T.

Ander projekte handel oor die evaluering van taal- en spraaktegnologie-ontwikkeling wêreldwyd en die implikasies wat dit vir ontwikkeling in Suider-Afrika inhou. ’n Goeie kennisbasis word ontwikkel om konsultasie aan belanghebbendes op hierdie terrein te verskaf. Hulle het wel enkele insette gemaak oor die rol van taaltegnologie in `n voorgestelde amptelike taalbeleid in Suid-Afrika tydens die Taalindaba in Durban in Mei 2000.

Hy is positief genoeg om geen besondere probleme in sy werk te beklemtoon nie, maar noem dat dit wel `n bietjie frustrerend is dat besluitneming (veral op regeringsvlak) oor verdere ontwikkeling van Taal- en Spraaktegnologie in Suid-Afrika so stadig verloop. Mense besef nie altyd die belang daarvan om spoedig aan ’n aangeleentheid aandag te gee nie. In hierdie Inligtingsera word nuwe navorsing baie vinnig oud; en indien daar onnodiglik gesloer word met besluitneming, kan `n bepaalde saak binne ses maande as verouderd beskou word.

Inheemse tale se regte was misken, besef Suid-Afrikaners

Hy is onseker of daar ’n groter openheid onder Suid-Afrikaners oor ’n meeertalige samelewing bestaan. Daar begin wel `n besef by Engels- en Afrikaanssprekendes posvat dat die inheemse tale se regte misken was en daar is groter begrip vir die aansprake indien dit wel gemaak word.

Daar ís wel ernstige aksie vanaf die Staat se kant om inderdaad meertaligheid te bevorder deur byvoorbeeld amptelike publikasies in die tale self te laat verskyn in ooreenstemming met die grondwet. Van tyd tot tyd word dit selfs skynbaar oorweeg om tegnologie ook in die Parlement in te span — byvoorbeeld, om masjienvertalingsisteme te ontwikkel. Sulke dinge gebeur egter nie oornag nie en nog heelwat beplanning is noodsaaklik, sowel as grootskaalse kapasiteitsbou.

In skole is sy gedagte dat ’n Afrikataal verpligtend moet wees, maar met goeie taalrolmodelle (moedertaalsprekers) — so ook die geval met Engelse/Afrikaanse moedertaalsprekers wat die tale op skole aanbied.

Op straat, sê hy, sal die gebruik van amptelike kennisgewings in die tale van die streek (padtekens, ens.) op sigself ook ’n groot rol kan speel.

By universiteite is bevordering van meertaligheid moeilik implementeerbaar as gevolg van ’n agterstand met terminologie-ontwikkeling in Afrikatale.

Waar leer ’n mens tale aan?

“Waar moet ’n mens begin om Xhosa aan te leer — en van hoe groot belang is dit, sou u sê?”

“Hoe vroeër hoe beter. Ongelukkig is dit nie altyd `n maklike proses vir volwassenes nie en is die staaksyfer van aanleerders van `n nuwe taal gewoonlik baie hoog. Mense verwag hulle gaan vinnig resultate sien as hulle ’n derde taal begin leer en dis nie die geval nie. ’n Mens kan wel ontsettend baie leer as jy op grondvlak met mense kommunikeer — al is dit aanvanklik net basies. Hulle sal graag help ook, as hulle van jou bereidwilligheid seker is.”

Ek vra hom hoe hy sy rekenaarvaardighede, belangstelling in elektroniese ingenieurswese en liefde vir tale kombineer en hy sê dis alles ’n groot uitdaging.

“Tale (ek is `n eksperimentele fonetikus) is so meervlakkig — interdissiplinêr — en dit kom juis na vore wanneer jy taal- en taalgebruik rekenaarmatig wil simuleer. Dit wys net weer hoe `n komplekse wese die mens geskape is. As fonetikus is dit die universele karakter van menslike spraak, ongeag die taal waarin dit plaasvind, wat my fassineer.”

Dis vir hom ’n frustrasie dat soveel studente die waarde van meertaligheid onderskat. Hy sê dit maak soveel nuwe deure oop en vriendskappe moontlik.

“Hoe ver strek u betrokkenheid by die universiteite van Venda, Transkei en die Noorde? Hoe ervaar u die kontras in vergelyking met die universiteit van Stellenbosch?”

Hy sê daar was ’n verskeidenheid kapasiteitsbouprojekte waarby NEFUS betrokke was en dit was veral deur die nagraadse studente wat dosente aldaar is, verder gevoer. Hy ervaar die kontras as groot — veral vanweë gebrek aan die nodige infrastrukture en biblioteekgeriewe aan die universiteite.

’n Projek wat brûe bou soos wat die universiteite landwyd hande vat

Ten slotte gee hy my ’n opsomming van een van die projekte waarop hulle hul toespits.

Dit gaan om die African Speech Technology (AST) projek, oftewel “Promoting the development of the official languages of South Africa through language and speech technology applications,” soos die amptelike titel heet.

Dit handel hier oor ’n projek waarin ’n indrukwekkende lys mense hulself verdiep: die Universiteite van Stellenbosch (Departemente Afrikatale en Elektriese en Elektroniese Ingenieurswese) en die Universiteit van Pretoria (Elektriese en Elektroniese Ingenieurswese), West Technology Holdings (Pty) Ltd en die Suid-Afrikaanse Stigting vir Taal- en Spraaktegnologie-ontwikkeling is konsortiumlede wat hierdie projek uitvoer. Personeel en studente van Unisa en die Universiteite van Potchefstroom, Natal en Qwa-Qwa is ook op verskillende wyses by die projek betrokke.

Hulle uitgangspunt is gewoon dat indien die tale van Suid-Afrika nie op tegnologiese vlak ontwikkel word nie, hulle geen rol in die Inligtingsera te speel het nie. Vir hulle gaan dit daarom dat enige taal wat nie kan toetree tot die tegnologiese eeu nie, gewoon gemarginaliseer en uiteindelik irrelevant sal word.

Die projek waarop hierdie mense hulle toespits, kan opgesom word met die volgende punte:

Die prototipe wat ontwikkel word, sal `n persoon in staat stel om telefonies inligting te kan bekom en selfs `n plek in `n hotel te kan bespreek sonder enige menslike tussenganger. Hierdie transaksie sal in enige van vyf tale (Xhosa, Zulu, Engels, Afrikaans of Suid-Sotho) kan plaasvind, na gelang van die voorkeurtaal van die kliënt. Die stelsel is ten volle rekenaargebaseer en bevat `n outomatiese taal- en spraakherkenner asook `n spraakgenereerder wat `n antwoord aan die persoon in sy eie taal kan verskaf. Dit word verwag dat hierdie prototipe teen die einde van 2002 voltooi sal sal wees.

boontoe