|
|
|
|
|
|
Poësie: die ‘stiefkind’ van die literatuurVoordrag oor die poësie gelewer by die TC Pienaar-leeskring op 14 Desember 2000.Henning PieterseDepartement Afrikaans: Hoërskool Overkruin (Pretoria)Tel: (012) 567 3489 E-pos: hpieterse@worldonline.co.za 1 INLEIDEND Geagte leeskringvriende. Hier aan die einde van die jaar 2000 is dit my voorreg om ’n paar insigte oor die poësie in die algemeen en in die besonder in die Afrikaanse taal met u te deel. Die doel is hoofsaaklik om te bevestig dat die poësie vandag beskou kan word as die ‘stiefkind’ van die literatuur. Die tradisionele voorstelling van ’n stiefkind (byvoorbeeld in sprokies) is dat dit ’n kind is wat dikwels kil en met onbegrip bejeën word. Sulke kinders word selde gereken en word daarom selde waardeer. Ouers en selfs vriende koester hierdie kinders nie en dikwels word hulle randfigure in die samelewing. Die argument is dan dikwels dat stiefkinders nie volkome verstaan word nie en dat hulle bestaan ongewens is. Hoe waar is dit tog nie van die Afrikaanse poësie nie! Daar is sekerlik meer as een rede waarom hierdie genre afgeskeep word. Om genre so terloops net kortliks vir u te omskryf voordat ons voortgaan: Dit is ’n Franse leenwoord en dui op letterkundige soort. In enige taal se literatuur word gewoonlik onderskei tussen drie hoofgenres, te wete, poësie, prosa en drama. Elk van die genres kan weer in subgenres verdeel word. Kyk ’n mens maar na die prosa, is dit moontlik om te onderskei tussen die roman, die novelle, die kortverhaal, die essay, die reisverhaal en baie ander nuanserings wat ek nie nodig vind om te noem nie. Die hoop is nou dat u aan die einde van hierdie diskoers iets meer van die poësie sal begryp. Belangriker nog is dat u dan ook hopelik ’n begeerte sal begin koester om self poësie te begin lees en dat u lewe daardeur verryk mag word. Mag hierdie gesprek bevrugtend inwerk op alle lede van hierdie leeskring se belewing van die Afrikaanse poësie. Te teoreties kan en wil ek nie wees nie, want teorieë het die nare gewoonte om mense af te skrik, en dit is allermins wat ek vanaand wil bereik. Hoe wonderlik sal dit nie wees nie as ek oor ’n paar maande terugvoering kan kry dat u almal “ekstatiese” poësielesers geword het en dat elkeen deur die lees van poësie u lewens kan verryk. Ek spreek dus by voorbaat, moontlik bietjie voorbarig, die hoop uit dat my beskeie poging oor die poësie die moeite werd vir elke leeskringlid sal wees. Mag dit die vonk wees wat ’n groter vuur sal aansteek en brandend vir die Afrikaanse poësie sal hou. 2 WAAROM WORD POËSIE AFGESKEEP? Een van die moeilikste vrae om te beantwoord is sekerlik waarom poësie wel die stiefkind van die literatuur en, by implikasie, van leeskringe is. Tientalle antwoorde sal skynbaar hier gegee kan word. Daar sal myns insiens gaan kyk moet word na die omstandighede van die moderne mens — die potensiële poësieleser. Genoemde mens moet, ten einde sinvol te kan lewe, aan talle vereistes voldoen. Hierdie moderne mens word verder deur allerlei omgewingsfaktore beïnvloed om aan talle maatskaplike eise te voldoen. Laastens wil ek ook die begrip verwagtingshorison aanraak — ’n begrip wat sy ontstaan te danke het aan die resepsie-estetika. Van Gorp (1984: 255) omskryf die term verwagtingshorison soos volg: dit is, eenvoudig gesien, die literêre ervaring van ’n leser. Die verwagtingshorison van ’n leser word hoofsaaklik bepaal op grond van sy/haar kennis van die poëtika, genres, werke uit die literêr-historiese omgewing en die teenstelling tussen feit en fiksie, poëtiese taal (taal van die literatuur) en alledaagse taalgebruik. Na al die voorafgaande argumente glo ek dat die gemiddeld leser se verwagtingshorison met betrekking tot poësietekste baie klein is. Dit bring mee dat die betrokkenes geen behoefte het om nuwe poësie te lees nie, aangesien nuwe tekste vir hulle nie noodwendig iets anders of iets nuuts inhou nie. Op dié wyse verval lesers in ’n groef van “ek weet wat poësie is” met die rampspoedige gevolg dat die teendeel waar is. Volgens Jauss, ’n resepsie-estetikus, beleef die leser nuwe tekste slegs as kuns, in ons geval dan poësie, as daar ’n “estetiese distansie”ontstaan tussen die leser se verwagtingshorison en die nuwe teks. Kortliks kom dit dus daarop neer dat nuwe tekste voortdurend die tradisionele lesersverwagting deurbreek met varshede/andershede, en dit is juis laasgenoemde wat die leser laat besef dat hy/sy besig is met nuwe en betekenisvolle literatuur. Soos wat die dekades verbysnel, vind daar altyd vernuwing in enige kunsvorm plaas. U is hopelik almal bekend met periodisering, byvoorbeeld in die prosa waar daar eers die plaasroman was, daarna die vernuwing van die Sestigers, met die Sewentigers, die Tagtigers en die hedendaagse postmodernistiese woordkunstenaars. Kunstenaars, ook skrywers en digters, is voortdurend besig om die geykte norme waaraan die lesers gewoond is, te deurbreek. Ek glo die gemiddelde leser se klein of eng verwagtingshorison met betrekking tot die poësie veroorsaak dat hulle poësie nie verstaan nie en dat digbundels daarom ook nie aangekoop word nie. Laasgenoemde persone het gewoonlik vooropgestelde opvattings van wat poësie is en wat dit moontlik nie is nie. Kom speel saam en toets u eie verwagtingshorison — of liewer: pas u leeskonvensies toe en verklaar Johann Lodewyk Marais se gedig “Sefapano” hier onder. Hoeveel van u het dalk dadelik gesnap dat dié gedig van onder na bo gelees moet word en dat die sig-sag-tipografie die bewegende swart pelgrims voorstel? 3 DIE VERSKIL TUSSEN GEWONE TAALGEBRUIK EN POËTIESE TAALGEBRUIK In die tydperk voor die Romantiek is die siening gehuldig dat ’n teks poësie is as dit voldoen aan ’n stel voorwaardes waarvan die volgende voorbeelde genoem kan word: vaste beelde, stylfigure, vaste metriese skemas en rymskemas. Met die Simbolisme in die 19de eeu vind daar ’n verskuiwing plaas na die poësie as taalbousel. Die gedig word in die lig van laasgenoemde beskou as taalbousel sonder enige nuttigheid wat instrument word om tot die essensie van die lewe deur te dring. Vandag huldig ons hier te lande meestal nog hierdie siening. Poësie is nie informatief soos die koerantberig nie. Jonathan Culler gebruik Wittgenstein se siening in sy studie oor die poësie, Structuralist Poetics (1975):
Culler onderskei ’n drietal leeskonvensies van die poësie. Hiermee word bedoel dat poësielesers ’n vooropgestelde aantal stategieë het wat geïmplementeer word sodra daar met die leeshandeling begin word. Ek ag dit gerade om iets oor elk van die drie leeskonvensies te sê: Die konvensie van distansie ’n Leser stel hom anders in teenoor ’n brief as teenoor ’n gedig. Die ek en die jy in ’n brief is bestaande persone, terwyl die ek of liriese subjek in ’n gedig, asook die aangesprokene en die objekte waarna verwys word, fiktief is. Die veronderstelling is dat lesers glo daar is ’n afstand tussen die teks en die leser. Dit mag onder andere universaliseer. Die ek (spreker) is dus nie die digter nie en dit is hier waar menige poësielesers en lesers van ander literatuur ’n groot denkfout begaan: “Ek hou nie van Lina Spies nie omdat sy so egosentries is, daarom haat ek haar poësie.” “Breyten Breytenbach is ’n groot Kommunis en aanhanger van die Zen-Boeddhisme. Hy is geneig daartoe om banale woorde in sy poësie te gebruik. Sy opvatting verskil radikaal van myne, daarom lees ek nie sy poësie nie.” Die maker van die teks is egter nie gelyk te stel aan die persoon wat in die gedig aan die vertel of beskryf is nie. Hiermee kan ’n mens glad nie ontken nie dat die menswees van die digter/skrywer negeer kan word by die interpretasie van ’n gedig nie. TT Cloete, wat dikwels in sy lewe ernstig siek was, se ervarings oor ernstige siekte word in sy poësie gereflekteer. Net so handel Opperman se Komas uit ’n bamboesstok oor sy beroerte en geleidelike herstel daarna — soos hy dit self noem, sy (her)ontwikkeling van “fetus tot professor”. Johann de Lange se homofiele poësie kan in verband gebring word met sy seksuele oriëntasie; net so is Joan Hambidge De Lange se vroulike teenhanger.
3.1 Gewone taalgebruik versus poëtiese taalgebruik Die Russiese taalkundige Roman Jakobson het in die twintigerjare van die vorige eeu ’n onderskeid gemaak tussen alledaagse taalgebruik en poëtiese taalgebruik. (Eintlik geld laasgenoemde vir literêre taalgebruik in die algemeen, waarvan die poësie één van die genres is.) Wanneer ’n mens die bydrae van Jakobson wil verstaan, is dit raadsaam om die lees van literatuur, hier spesifiek die poësie, as ’n kommunikasiesituasie te verstaan. Volgens Jakobson se elementêre kommunikasiemodel het literêre kommunikasie heeltyd te doen met ’n sender (skrywer) wat ’n boodskap (teks) aan ’n ontvanger (leser) bring. Die voorwaarde vir die ontvanger om die boodskap te kan verstaan of te dekodeer, berus op ’n gemeenskaplike kode, en konteks. Daar bestaan verskillende tipes kodes. Die primêre kode in die teks is die taal, terwyl die sekondêre kodes die literêre kode, genrekode, periodekode en die idiosinkratiese kode is. Gemeenskaplike kode en konteks Jakobson onderskei verder verskillende funksies wat ’n rol speel tydens die kommunikasieproses. Slegs een funksie is normaalweg dominant in ’n bepaalde kommunikasiesituasie. Wanneer die sender domineer tydens die kommunikasiesituasie, is die emotiewe funksie dominant. As die klem val op die situasie waaroor daar gekommunikeer word, domineer die referensiële kode omdat verwysing ter sake is. Waar die klem val op die onderhoud van die gesprek/kommunikasie, is die fatiese funksie dominant, terwyl die konatiewe funksie domineer waar die klem op die ontvanger val. As die aandag of klem egter val op die boodskap of die taal self, is daar sprake van die poëtiese funksie. Dan gaan die kommunikasie oor niks anders nie as die teks self en die taalgebruik staan in die brandpunt Poësielesers moet konsentreer op die teks self en die wyse waarop die taal in die teks aangewend word. Die fokus mag nie op die sender val nie, aangesien ’n mens dan kwalik van literatuurstudie of literatuurwaardering kan praat, maar eerder van sielkunde — hiér die sielkundige agtergrond van die skrywer/digter. Poëtiese taalgebruik(as sinoniem van literêre taalgebruik) berus altyd op twee fundamentele operasies, te wete, seleksie en kombinasie. Die spreker/skrywer kies uit verskillende min of meer ooreenkomstige moontlikhede (paradigma) ten einde ’n sintagma te vorm. Kyk byvoorbeeld na Hans Lodeizen se versreël:
Hierdie sintagma kon ook bloot informatief soos volg gelui het:
Omdat die digter egter nie bloot informatief wil wees soos die joernalis nie, het hy uit verskillende paradigmas ’n seleksie gaan maak en dit sintagmaties saamgevoeg. Miskien is dit nou die aangewese stadium waarop ek die begrippe paradigma en sintagma moet verduidelik. Die term paradigma word in die literatuurstudie, net soos in die linguistiek, gebruik in teenstelling tot die begrip sintagma. ’n Sintagmatiese verwantskap is ’n verhouding tussen elemente in ’n lineêre reeks. Sulke relasies is onder meer belangrik vir die analise van ’n handelingsverloop, terwyl paradigmatiese verhoudings meer gemik is op die tematiese aspek van ’n teks (Van Gorp 1984:223). In elke taalsisteem is daar taalitems wat met betrekking tot ’n sekere kenmerk met mekaar ooreenstem en wat dus ekwivalent en uitruilbaar is. So kom die items seun, dogter, man, vrou byvoorbeeld ooreen wat die semantiese kenmerke lewend en menslik betref. So ’n groep items staan in ’n paradigmatiese verhouding tot mekaar en vorm ’n paradigma (patroon of model). Wanneer ’n mens sinne formuleer, vind daar seleksie plaas. Die spreker moet uit verskillende paradigmas taalitems selekteer en dit in ’n lineêre of sintagmatiese struktuur orden. Ek gaan terug na Lodeizen se woordkeuse in: “het paard ploegende de aarde”. Die digter moes eerstens uit die naamwoordparadigma kies. Hy het paard gekies. Daarna moes hy ’n handeling uit die werkwoordparadigma kies. Hy het ploeg gekies. Voorts moes hy ’n item kies uit die naamwoordparadigma, wat aarde is. Onthou, as hy anders geselekteer het, kon dit bv iets soos die volgende wees: “die ossewa eg die mielieland”. Ek het vroeër gesê dat die fokus in die literatuur op die boodskap en hoe die boodskap oorgedra word, lê. Dit is dus belangrik dat literêre taal sal verskil van die doodnormale gesprekstaal of joernalistieke taal waar die verwysingsfunksie dominant is. In die literatuur is die boodskap of teks en die manier waarop dit gesê word, dominant. Die aandag val dus op die estetiese funksie. Die teks wil nie onderrig nie, dit wil ook nie nuttige informasie oordra nie. Terug na Lodeizen:
Let nou net daarop hoe die skrywer/digter baie fyn selekteer. Ek het pas na woordsoortlike paradigmas verwys, maar daar is nou verdere paradigmas wat ’n belangrike rol speel. Daar is bv klankparadigmas, grammatikale paradigmas en semantiese paradigmas. In bg geval het die digter ook taalitems uit meer as een klankparadigma gekies. Ten einde alliterasie en assonansie te kon laat plaasvind, het die digter juis paard, ploeg en aarde gekies. Dit is dus duidelik dat literêre taalgebruik die aandag op sigself en niks anders nie, vestig. In ’n koerantberig of brief of verslag sou halfrym irrelevant en toevallig wees. Digterlike taalgebruik word gewoonlik beskryf as ’n afwyking van normale taalgebruik. Om op te som kan gesê word dat een van die redes waarom min mense hulle met die poësie vermoei, ook toe te skryf kan word aan die anormale aanwending van die taal, wat meebring dat die betekenis nie voor die hand liggend is nie. Benewens die kwessie van seleksie en kombinasie in literêre taalgebruik is daar ook twee ander begrippe wat van belang is in literêre taalgebruik, nl outomatisering en vervreemding. Die geoutomatiseerde waarneming van die werklikheid word deur vervreemding opgehef. Die teks kry sy literariteit (dws literêre status) deur die toepassing van literêre procédés of kunsgrepe. Kunsgrepe vewys na daardie artistieke werkswyse in tekste wat hierdie vervreemdingsfunksie aanhelp. Kunsgrepe wat ek uit die vuis kan noem, is sake soos beeldspraak, rym en stylfigure. As gevolg van hierdie vervreemding word die aandag gefokus op die taal, of die teks self. Elke taal se literatuur verkeer in ’n voortdurende proses van verandering. Die bekende werke/temas raak geoutomatiseerd. Deur middel van vervreemding ontstaan daar vernuwing en is daar sprake van ’n estetiese distansie tussen die leser se verwagtingshorison en die vernuwende elemente van die teks. In die Afrikaanse poësie het die Dertigers veral ’n nuwe beweging geopen. Daarna volg die Veertigers, Vyftigers, Sestigers en so aan. 3.2 Die verskillende elemente in ’n gedig Soos reeds gesê, moet die leser van poësie altyd bedag wees op ongrammatikaliteite in die teks. Die woordorde kan bv ongewoon wees. Halfrym en eindrym is reeds ’n aanduiding van anormaliteit, aangesien ons nie in gespreksituasies al rymende praat nie. Wanneer ’n mens ’n gedig benader, moet rekening gehou word met al die elemente, maar elke element in die struktuur is nodig en elke element dien al die ander elemente tegelyk. Elemente wat ek hier vlugtig kan noem, is sake soos ritme, klank(rym), tektoniek (tipografie), ruimte, tyd, perspektief en persoon (die spreker en die ander persoon of persone wat ter sake is). Dit is onmoontlik om ’n gedig sonder ’n spreker te hê en hierdie spreker moet sy vertelling binne ’n bepaalde ruimte situeer, en dit is weer tydgebonde, en so kan ek aanhou verduidelik. In die poësie is patroonvorming meestal van groot belang. Betekenisvol is dan dikwels ook die verbreking van patrone. Patroonverbreking het meestal ’n semanties (betekenis-) verrykende funksie. Lesers moet dus algaande geskoold raak met betrekking tot die verskillende elemente in ’n poësieteks. Lees nou die volgende gedig van Ina Rousseau en bepaal die patroonvorming en die moontlike funksie daarvan. Wat wil die gedig sê indien die sintaksis ongrammatikaal vertoon?
1 Jy bepleit die lewe se saak: 2 jy ontpit vir my die granaat, 7 jy neem uit my hande ferm Die hele tweede strofe vertoon dieselfde sintaktiese patroon: onderwerp, werkwoord, indirekte voorwerp en direkte voorwerp. Daar kom ook woordherhaling voor: jy en my. Daar is verder die herhaling van die ont-woorde. Hierdie ont-woorde wys vooruit na die woordspeling in die slotstrofe, ontleed/ont-leed (wegneem van leed). Hopelik kan u hieruit aflei hoe die taalgebruik van hierdie gedig verskil van alledaagse omgangstaal. Die verwronge sintaksis in die slotstrofe het bepaald ’n betekenisfunksie. Hier word nie alleen die bekende patroon van die tweede strofe verbreek nie, maar word die boodskap ondubbelsinning soos volg gekommunikeer: Die ek (my) doen soveel moeite vir die jy en dit uit liefde om alle struikelblokke van die jy weg te neem. Die ongewone plek wat ferm in r. 7 beklee, lê klem op die jy se kragtige beskerming. Reël 9, wat tipografies die langste is, het ook iets op die betekenisvlak te sê. Die jy maak buitengewoon baie erns met die analise van die ek (my) se struikelblokke en doen moeite om die lewenslas vir die my ligter te maak. Die slotstrofe sou seker in normale woordorde soos volg kon lees: “Jy neem elke leed ferm in jou liefde uit my hande en ontleed dit.” Die ongewone woordorde maak die taal en manier van segging ’n voorgrondaspek en bevestig die vroeëre stelling dat die boodskap en die taalgebruik in die gedig die aandag op sigself trek, anders as ’n bloot alledaagse vertelling waar die informasie die botoon voer. 3.3 Die tipografie van die gedig en die betekenis of boodskap tree kokommunikatief op Lees die gedig “Safari” van DJ Opperman en bepaal die funksie van die tipografie. SAFARI Niks staan stil — alles kry voete, beweeg in lang stoete: Grassteeltjies, kosyne, stede en treine; oor Sahara’s en savannes die optog van alle paaie oor die wêreldrond na die gaatjie in die grond Ο Sonder twyfel kan gekonstateer word dat die sig-sag-tipografie die menslike lewensreis tot by die dood visueel uitbeeld. Let daarop dat daar steeds ’n vloeiende ritme in die gedig is en dat daar selfs eindrym is wat woorde wat betekenisverwant is, saamsnoer. Die woorde voete en stoete rym en albei dui beweging aan, suggereer dus die lewensvoortgang van die mens. Die woorde gaatjie in die grond sinspeel op die graf. 3.4 Sintaksis (sinsbou) en betekenis kan kokommunikatief optree Kyk na die volgende gedig van TT Cloete. SONNEBLOM 1 die sonneblompit 1 hy moet kan voorspel 4 moet kan antisipeer 7 soos in die gedig kom
in die spel en: die kampioen moet kan antisipeer as hy dit reg wil raketteer OF: die kampioen moet kan antisipeer en: as hy dit reg wil raketteer moet hy dit doen Reël 6 kan ook prominensie verkry deur dit ’n retoriese vraag te maak:
Die hy kan as die skerpsinnige, antisperende leser (kampioenleser) beskou word wat ’n teks teen die agtergrond van sy eie verwagtingshorison benader. So vinnig as wat die tennisballe op die tennisspeler afgeslaan word, word die leser van ’n gedig met die woorde in die teks gekonfronteer. Die kortheid van hierdie gedig het tot gevolg dat dit vinnig gelees word. Dit kan die flinke balspel, asook die skielike tussenposes tussen bal en opeenvolgende bal (woord na woord in die teks) aandui. 4 DIE POËSIELESER SOEK NA EENHEID OOK IN DIE VRYE VERS Vroeër in hierdie diskoers het ek gewys op die leeskonvensie van eenheid. Sodra die leser ’n gedig begin lees, streef hy daarna om te analiseer, maar uiteindelik weer saam te voeg. Ons kry vandag baie min tradisionele poësie soos sonnette, kwatryne, ballades ens. Die digvorm wat tans aan die orde is, is die vrye vers. Laasgenoemde is ’n gedig wat bestaan uit wisselende versreëllengtes en strofes van wisselende lengte. Die eindrymskema is nie vas nie en die metrum of ritme varieer. Tog kommunikeer hierdie tipe gedig óók en is dit nodig om te weet waarna om op te let om ’n vrye vers voldoende te kan verstaan. Om hierdie aspek te illustreer, gebruik ek ten slotte twee vrye verse, nl “Hansie en Grietjie” van Eveleen Castelyn en Breyten Breytenbach se “Met ’n bossie bergblomme”. HANSIE EN GRIETJIE 1 daar was eendag ’n woud Let daarop dat die leser van ’n vrye vers dus meer moet let op halfrym as eindrym. Hierdie allitererende of assonerende klanke stig dikwels verbande met ander woorde waarin dieselfde klank(e) voorkom en op dié wyse groepeer woorde nie slegs klankmatig saam nie, maar op grond daarvan dat hulle ook op die betekenisvlak verband hou met mekaar. Dit word dus duidelik dat die lees van ’n gedig nie net horisontaal (sintgmaties) geskied nie, maar ook vertikaal. Op dié wyse word na verbande gesoek om die eenheid van die gedig te bevestig. Ander ongewoonhede of ongrammatikaliteite is riviere teer (r 12), kelders parkering (r 13) en paadjies sement (r 20). In al drie gevalle is daar sprake van foutiewe woordorde. ’n Mens sou teerrivier (vir teerpaaie), parkeerkelder en sementpaadjies wou lees. Let ook op die negatiewe suggestie in parkeerkelders wat indirek dui op die kinders se lewe wat gekelder word. Emosioneel verwaarloosde kinders bereik ’n stadium waar hulle uit die gevangenheid van ’n onnatuurlike ruimte wil ontsnap. Hulle klim bo-oor die tralies om bevry te word, om dan maar net ver van die huis af (buite ouerlike geborgenheid) op harde sement pynlik bewus te word van hulle ontsporing. Voordat ek “Met ’n bossie bergblomme” bespreek, wil ek na ’n Hambidge-gedig verwys wat demonstreer dat die gedig dikwels sy ontstaan te danke het aan ’n buitetekstuele werklikheid. Die meeste van u onthou moontlik nog die skoolbusramp in 1985 by die Westdene-dam in Johannesburg. Hoewel Hambidge se gedig “Westdene” na die betrokke insident verwys, word die gedagte of tema hier universeel omdat dit nie by die enkele treurige gebeurtenis bly vaskleef nie: WESTDENE 1 Gelukkig is julle 1 nederige blomme van ’n vreemde berg 5 pers blomme — die angeliere van dwerge - 9 hulle brand net vir jou
Wat sê hierdie gedig? Die titel is instrumenteel, want die spreker kan met ’n bossie bergblomme iets doen/regkry. Deur middel van die bossie bergblomme is dit moontlik dat die jy bevry word, losgemaak word van die tydelike (skaduwees) en deel van die ewige paradys word, wat by implikasie die vreugde van ’n liefdesverhouding kan wees. Hierdie bevrydingsproses veronderstel ’n transformasieproses wat besonder goed in en deur die gedig geïllustreer word. Die jy is eers bly omdat sy verjaar. Dan, in reël 7, word die blomme oë, klein kelkies van kyk. Daarna verinnerlik die proses waar sprake is van brand in reël 9. In die slotstrofe transformeer die blomme, wat eintlik al oë geword het, na die oë van die digter, moontlik die ek -spreker in die gedig. Dit weer verinnerlik verder, want as die jy lank genoeg daarin kyk, blom dit vuriger, en gee dit aanleiding tot die vlerke waarmee die jy uiteindelik die paradyslikheid van die liefde betree. Die digterlike oë is kreatiewe oë wat kan skep en in staat is om die gewone / alledaagse van reël 1 te transformeer in kuns; in hierdie geval die poësie, wat uiteraard fantasties is. Daar is sprake van ontwikkeling in die gedig. Die jy is aanvanklik vrolik omdat sy verjaar. Dan terg sy dit wat moontlik haar liefdesverhouding kan belemmer (die skaduwees). Om jarig te wees, beteken om te verjaar, maar ook om hubaar of troulustig te wees. Daarom skakel dit met die vuriger blom (r 15). ’n Berg of berge staan tradisioneel vir ewigheid, standvastigheid, maar suggereer ook die idilliese, veral omdat dit vreemd is en berge met dwerge vervang kan word. ’n Dwerg is onmiskenbaar ’n sprokiesfiguur en skakel daarom direk met die fantastiese/fantasie. As ’n mens in reël 2 die angeliere van dwerge vervang met angeliere van berge (kragtens die ooreenstemmende rymklank) dui dit op bergangeliere — plante wat veral in Tulbagh en omgewing groei en korrespondeer met Breyten se kinder- en jeugleefruimte, die Boland. Let op na die volgende teenstellings. Die “nederige” (gewone) blomme in reël 1 staan teenoor ’n idilliese (vreemde) omgewing. Nederige blomme kontrasteer ook met reël 5 se pers blomme. Pers dui op koninklikheid, trotsheid en statigheid. In reël 6 word skaduwees geterg en in reël 16 word die skaduwees ontwyk deur met vlerke daaraan te ontstyg. Ook merkwaardig is die andersheid van strofe 2, waar die berg/berge afwesig is. Indien dwerge met berge vervang word, is berge implisiet teenwoordig. Strofe 2 is die enigste strofe waarin ons, die ek en jy, pertinent saam genoem word, wat die vermoede versterk dat dit ’n liefdesgedig is. Breyten wil eintlik hier te kenne gee dat die skryf van poësie ’n soort bevryding is vir die digter. Daarmee mag ons as lesers nie uit die oog verloor nie dat dit ook op die eerste letterlike vlak hier wel ’n ordinêre liefdesgedig wil wees. Die verskillende gedaantes wat die bossie bergblomme dus binne die verloop van die teks aanneem, hou verband met die digter se vermoë om kuns te skep. Die gedig beskryf dus nie slegs ’n transformasieproses nie, maar ís self transformasioneel. 5 SLOTSOM EN AANBEVELING Die ideaal sou wees dat leeskringe meer aandag aan die Afrikaanse poësie sal gee. Daar is meer as een wyse waarop dit gedoen kan word. Volgens my beskeie mening kan elke leeskring jaarliks besluit op ’n bepaalde Afrikaanse digter, verkieslik dié wie se werk al in versamelbundels opgeeneem is, soos Van Wyk Louw, Opperman en Krog se poësie. In groepverband kan lede dan mettertyd aan mekaar terugvoering gee. In spanverband is dit makliker om tendense en interpretasiemoontlikhede raak te sien. Die rede waarom ek eerder ’n enkele digter voorstel in plaas daarvan om ’n bloemlesing soos Groot Verseboek te begin lees, is bloot dat dit die leser in staat stel om bepaalde gemene delers binne die oeuvre van ’n betrokke digter raak te sien. Kry eers een of twee digters se werk onder die knie, en lees daarna die werk van moderne of eietydse digters. Gestel u lees Elisabeth Eybers se poësie: u sal mettertyd agterkom hoe baie sy die voorvoegsel on - gebruik, hoe dikwels sy die woorde balans of ewewig en weerbaar gebruik. Mettertyd word dit makliker om haar styl te verstaan en sal u sien dat die strekking of die bedoeling van haar poësie al hoe duideliker word. Mag die Afrikaanse poësie herleef in leeskringverband! [1]Brasem is ’n riviervis in die noordelike halfrond met ’n ruitvormige liggaam, lang stertvin en silwer-agtige loodkleur. Die vis vertoon groenagtig agter op die rug en witterig op die buik. LYS VAN GERAADPLEEGDE BRONNE ASOOK BRONNE WAT AANBEVEEL WORD Beekman K & F de Rover. 1987. Literatuur bij benadering. Vormens van literatuurbeschouwing. Dordrecht: Foris Publications. Breytenbach, B. 1967. Die huis van die dowes. Kaapstad: Human & Rousseau. Brooks, C & Warren Robert Penne (reds). 1976. Understanding Poetry. New York: Holt, Rinehardt and Winston. Castelyn, E. 1986. Hansie en Grietjie. In: Nienaber, PJ ea (samest). Digters en Digkuns. Johannesburg: Perskor, p 318. Cloete, TT. 1980. Angelliera. Kaapstad: Tafelberg. Cloete, TT (red). 1985. Gids by die literatuurstudie. Pretoria: Haum-Literêr. Cloete, TT. 1986. Idiolek. Kaapstad: Tafelberg. Cloete TT. 1996. Is die kunstenaar werklik abnormaal? Beeld (Kalender) , 22 Oktober, p 5. De Villiers, A. 1998. Resensie oor Boklied. Insig. September, p 41. Grové, A P. 1973. Woord en wonder. Kaapstad: Nasou. Hambidge, J. 1987. Palinodes. Pretoria: HAUM-Literêr. Heuvel, Pim. 1999. Erwtjes blazen naar de zon. Over het lezen van moderne poëzie. Leiden: Dimensie Boeken. Lombard, M. 1983. Vervanging en aanverwante verskynsels in die poësie van Breyten Bretenbach. Potchefstroom: PU vir CHO. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif. Marais, Johann L. 1987. Palimpses. Kaapstad: Human & Rousseau. Opperman, DJ. 1987. Safari. In: Opperman , DJ. Versamenlde Poësie, p. 269. Roberts, PD. 1986. How Poetry Works. London: Penguin. Rousseau, I. 1985. Erkenning. In: Cloete, TT ea (reds). Gids by die literatuurstudie. Pretoria: HAUM-Literêr, p 35. Van Luxemburg, Jan ea (reds). 1987. Over literatuur. Muiderberg: Coutinho. Van Gorp, H. ea (reds). 1984. Lexicon van literaire termen. Leuven, België: J.B.Wolters. |
||
© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf. |
|||
