Nieuw toneelstuk Zakes Mda voor Nederlandse en Zuid-Afrikaanse co-productie

Ingrid Glorie

Op 29 maart ging in theater De Balie aan het Amsterdamse Leidseplein een spannende nieuwe voorstelling in première: The Bells of Amersfoort, een co-productie van de Nederlandse theatergroep De Nieuw Amsterdam en de Zuid-Afrikaanse Sibikwa Players. Het was een bijzondere gebeurtenis, zelfs voor Amsterdam. Want al een uur voor aanvang van de voorstelling werden de mensen door het geluid van beierende kerkklokken, van verschillende torens in de stad, naar het theater gedreven ...

Het script van The Bells of Amersfoort werd geschreven door Zakes Mda. Na de succesvolle Nederlandse tournee komt de voorstelling in juli en augustus ook naar Zuid-Afrika. Daar zal onder meer het Grahamstown Festival worden aangedaan.

Twee groepen, één gedachte De Nederlandse theatergroep De Nieuw Amsterdam en de Zuid-Afrikaanse Sibikwa Players hebben heel wat gemeen. De naam De Nieuw Amsterdam zegt precies waar het gezelschap voor staat. Bij de oprichting in 1986 was het de eerste Nederlandse theatergroep die jonge acteurs met een allochtone achtergrond, zogenaamde ‘nieuwe Amsterdammers’, volop de ruimte bood. De ‘Nieuw Amsterdam’ was ook de naam van het vlaggenschip van de Holland-Amerikalijn, dat mensen vanuit alle windstreken naar Nederland bracht. Tenslotte staat de afkorting DNA voor een stof die alle mensen met elkaar verbindt. ’Nog steeds vormt de samenstelling van de groep een getrouwe afspiegeling van de Nederlandse bevolking’, bevestigt Aram Adriaanse, sinds 2000 artistiek leider van De Nieuw Amsterdam. ‘En we spelen ook voorstellingen die over de ervaringen binnen een multiculturele samenleving gaan. Dat betekent dat je bestaand Europees repertoire opnieuw kunt interpreteren, zoals we hebben gedaan met Die Dreigroschenoper van Brecht en Medea van Euripides. Je kunt ook nieuw materiaal laten schrijven, zoals in dit geval The Bells of Amersfoort van Zakes Mda.’

Het Sibikwa Community Theatre Project, opgericht in 1988, biedt jongeren uit de townships rond Johannesburg diverse theateropleidingen aan. De meest talentvolle leerlingen kunnen doorstromen naar het theatergezelschap dat aan de school verbonden is, de Sibikwa Players. Deze groep treedt niet alleen op in zuidelijk Afrika, maar heeft ook tournees gemaakt door de Verenigde Staten, Canada en Europa. Het was Toon van den Heuvel van de Nederlandse ambassade in Zuid-Afrika die DNA en Sibikwa in 1996 met elkaar in contact bracht. Hij was ervan overtuigd dat er uit een samenwerking tussen beide groepen iets heel moois kon ontstaan. Uit de gesprekken die volgden, bleek inderdaad dat DNA en Sibikwa dezelfde opvattingen hadden over theater maken en het opleiden van jonge acteurs. En dus trokken er in de zomer van 2000 voor het eerst twee DNA-acteurs naar Zuid-Afrika, om samen met drie acteurs van Sibikwa het theaterproject Big Five op te zetten. In dezelfde periode werd schrijver Zakes Mda benaderd om het script te schrijven voor een grote, Engelstalige productie die in 2002 zowel in Nederland als Zuid-Afrika opgevoerd zou worden.

Artistieke duizendpoot
Zakes Mda is één van de belangrijkste Zuid-Afrikaanse schrijvers van dit moment. Zijn toneelstukken, gedichten, romans en toneelkritieken zijn regelmatig bekroond. Zijn roman Ways of dying is verfilmd, twee andere romans zijn bewerkt tot tv-series en er gaat geen dag voorbij of er wordt wel ergens ter wereld een toneelstuk van Mda opgevoerd. In de zomer van 2000 was een toneelbewerking van Ways of Dying te zien op het Holland Festival in Amsterdam. Maar dat is nog niet alles. Mda componeert ook muziek en is een niet onverdienstelijk schilder. Hij heeft zijn eigen platenlabel, een productiemaatschappij voor films en tv-programma’s en een internetbedrijf dat cd’s en video’s verkoopt. Als hoogleraar — eerst aan de Universiteit van Lesotho, toen aan Yale (VS) en tenslotte, tot 1994, aan de Universiteit van de Witwatersrand — heeft hij een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de theorievorming rondom het Zuid-Afrikaanse toneel. Mda was, toen hij door De Nieuw Amsterdam en Sibikwa werd benaderd, nog nooit in Nederland geweest. In mei 2001 heeft hij Nederland voor het eerst tien dagen bezocht, en tijdens dat bezoek heeft hij inspiratie opgedaan voor The Bells of Amersfoort.

Het stuk is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal, dat Mda aan de hand is gedaan door Vernon February. The Bells of Amersfoort gaat over de ANC-activiste Tami, die tijdens de apartheid is uitgeweken naar Nederland. Na de politieke omwenteling zou ze, net als de andere ballingen, naar Zuid-Afrika kunnen terugkeren, maar ze aarzelt nog, omdat ze eerst moet afrekenen met de spookbeelden uit het verleden. En dan komt ze oog in oog te staan met de Afrikaner Johan van der Bijl, die in Nederland theologie studeert. In hem herkent ze de blanke politieman die haar destijds in de gevangenis heeft gezet. In een voorstelling die heen en weer springt tussen Nederland en Zuid-Afrika en tussen heden en verleden, moeten Tami en Johan een nieuwe manier vinden om met elkaar om te gaan.

Door andere ogen
De Nederlandse acteur Reinier Bulder speelt de blanke Zuid-Afrikaan Johan van der Bijl. In de (Nederlandse) herfst van 2001 speelde Bulder Godfried Bomans, in een toneelstuk over het leven van deze populaire Nederlandse schrijver uit de jaren ‘50 en ‘60. Daarvoor stond hij in Black Box van Amos Oz, naast één van de belangrijkste acteurs van het moderne Nederlandse toneel, Gijs Scholten van Aschat. Bulder verdeelt zijn tijd tussen het toneel, zijn gezin en zijn tweede beroep: meubels ontwerpen. Voor Bulder gaat het stuk in de eerste plaats over Zuid-Afrika. ‘We voelen ons als Nederlanders niet meer zo met dat land verbonden als vroeger, maar ja, er is toch een soort relatie. Wat daar allemaal is gebeurd — de strijd tegen de apartheid, de Waarheids- en Verzoeningscommissie — dat vind ik machtig interessant.’

Regisseur Aram Adriaanse wil de thematiek van The Bells of Amersfoort graag breder trekken. ‘Voor mij is het stuk om twee redenen belangrijk’, zegt hij. ‘Ten eerste kun je zeggen dat iemand die naar Nederland komt en het land door andere ogen bekijkt, ons een spiegel voorhoudt. Mensen die van buiten komen, kun je — in metaforische zin — gebruiken om zicht te krijgen op je eigen samenleving. Wat valt op, waar wij al zo aan gewend zijn geraakt? Je leert je eigen waarden en normen beter kennen doordat iemand anders die voor het eerst meemaakt.’ ’Ten tweede,’ vervolgt hij, ‘iemand die, als een plant, uit zijn of haar eigen samenleving wordt getrokken, en de wortels blijven achter en de plant wordt “verplekt” ... Wat dat voor een mens betekent, is op dit moment natuurlijk een heel actueel thema. Je kunt Tami ook zien als één van de vele vluchtelingen waar we in onze samenleving mee te maken hebben.’

De 22-jarige Zuid-Afrikaanse Sibulele Gcilitshana krijgt misschien wel een wat merkwaardige indruk van Nederland. Ze speelt de rol van Heleen, een prostituee bij wie Johan regelmatig op bezoek gaat. Om zich voor te bereiden op haar rol heeft Gcilitshana tijdens haar eerste twee weken in Nederland al een uitvoerige studie gemaakt van het leven op de Amsterdamse Wallen. Wat haar verbaast, is dat de Nederlandse prostituees hun werk op klaarlichte dag uitoefenen. Ze vindt het maar vreemd dat de vrouwen zich letterlijk open en bloot te koop aanbieden, en dat je in de winkels zelfs chocolaatjes aantreft in de vorm van geslachtsdelen. ‘De Nederlandse prostituees zijn professionals,’ weet ze nu, ‘die hun werk als beroep beschouwen. Maar ik was toch geschokt, toen ik temidden van een groep mannen voor zo’n raam stond te kijken, en ik op het gezicht van die kerels een totaal gebrek aan respect voor vrouwen zag.’

Gcilitshana gebruikt haar vier maanden in Nederland om zoveel mogelijk verschillende ervaringen op te doen: ‘Er zijn zoveel verschillen in de manier hoe jullie de dingen doen, en wij in Zuid-Afrika!’ Het meest opvallend vindt ze — naast de onvermijdelijke fietsen — alle trappen die ze tegenkomt. ‘Ik sta voortdurend om me heen te kijken of ik geen lift zie. Zelfs oude mensen doen hier niets anders dan traplopen. Je doet een voordeur open en hup, daar gaat weer een trap steil naar boven.’

Kruisbestuiving
De repetities boden regisseur en spelers een unieke gelegenheid om elkaars werelden te verkennen. ‘Zo moesten we een scène instuderen waarin een bruiloft wordt gevierd,’ vertelt Aram Adriaanse. ‘Hoe verloopt een bruiloft in zo’n klein dorpje in de Oostkaap? Uitwisseling van ervaringen door die ervaringen na te spelen is iets fantastisch.’ Zang en dans vormen een belangrijk onderdeel van de voorstelling. Mda heeft een aantal songs geschreven die gedeeltelijk teruggaan op traditionele liederen. De manier van dansen in het stuk is gebaseerd op Xhosa-tradities, maar het is volgens Adriaanse niet de bedoeling dat de opvoering ontaardt in folklore. ‘We gaan niet in Xhosa-kostuums het toneel op. Je gebruikt de knowhow van de Zuid-Afrikaanse spelers — wat zij weten en kunnen — als inspiratie, en vervolgens ga je stileren.’

Het zijn vooral deze dansnummers en de prachtige polyfone zang, die bij het Nederlandse publiek enthousiaste reacties uitlokken. ’Heerlijk, die combinatie van Nederlandse en Zuid-Afrikaanse inbreng’, lacht Sibulele Gcilitshana. ‘Wij zingen Nederlandse liedjes, en zij Xhosa-liederen. Dat kunnen de meeste blanken in Zuid-Afrika niet eens!’

De wederzijdse beïnvloeding gaat evenwel verder dan dit soort concrete voorbeelden. Adriaanse: ‘Hoe spelen mensen? Wat is hun manier van expressie? Er treedt een wisselwerking op, een kruisbestuiving van wat wij Nederlanders met zo’n script kunnen, en ook: wat de Zuid-Afrikaanse spelers kunnen met de omstandigheden hier. Allemaal bouwstenen voor een voorstelling die voortdurend groeit. Dat is ook wat de voorstelling wil uitstralen — dat je zegt: “Dat had nooit alleen gemaakt kunnen worden ...”‘

Een soort verzoening
In Nederland is de voorstelling redelijk enthousiast ontvangen, vooral vanwege de zang- en dansnummers. Ook het spel van de Zuid-Afrikaanse acteurs oogst veel lof, en dan met name dat van hoofdrolspeelster Thabang Masupha (Tami). Over de acteerprestaties van de Nederlandse spelers is de kritiek minder te spreken, en het moet gezegd worden: die zijn zeer wisselend.

Met name Reinier Bulder, als Johan van der Bijl, lijkt zich niet erg te hebben kunnen losmaken van de motoriek van de wat onhandige, slungelachtige schrijver Godfried Bomans. Vantevoren maakte Bulder zich vooral zorgen over de manier waarop het publiek op zijn personage zou reageren. Hij heeft zich grondig op zijn rol voorbereid, onder meer door Country of my skull te lezen, Antjie Krogs aangrijpende verslag van de zittingen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie. ‘Ik ben heel benieuwd hoe het publiek op mijn rol zal reageren,’ zegt Bulder. ‘Ik speel toch een beetje het slechte personage, ook al is hij op het laatst tot inkeer gekomen. Waarom is hij voor de Waarheidscommissie verschenen? En wat gaat er door hem heen als hij in Nederland geconfronteerd wordt met één van zijn voormalige slachtoffers? Aan het eind van het stuk proberen hij en Tami tot een soort verzoening te komen. Ik ben heel benieuwd of dat gegeven, vooral tijdens de voorstellingen in Zuid-Afrika, geloofwaardig overkomt.’

Adriaanse: ‘Dat is een krachtig statement van de schrijver. Als zwarte schrijver steekt Mda flink zijn nek uit, als hij Tami en Johan laat zeggen: “Wij zullen het in de toekomst samen moeten oplossen”.’ Sibulele Gcilitshana, die het stuk vanuit Zuid-Afrikaans perspectief beoordeelt, vindt het einde prachtig. ‘Wat zich nu in Zuid-Afrika afspeelt, is samengebald in de lotgevallen van deze twee mensen. De arrestatie heeft Tami’s leven volledig overhoop gegooid. Johan, op zijn beurt, heeft nooit het schuldgevoel over wat er gebeurd is, van zich af kunnen zetten. Dus kun je zeggen dat ze elkaars levens verwoest hebben. Aan het eind van het stuk ontmoeten die twee mensen elkaar weer... and they combine to heal.’

Misschien is ze over deze ontknoping minder verbaasd dan de Nederlanders die bij het project betrokken zijn. Het is immers geheel in de geest van verzoening die de afgelopen jaren door mensen als Nelson Mandela en Desmond Tutu is uitgedragen. ’Maar,’ zegt ze, ‘het idee moet ook overgedragen worden aan blanke mensen. Het moet een wederzijds gevoel zijn, het kan niet van één kant komen. Het gaat om een mentaliteitsverandering, en theater kan mensen helpen om een gesprek aan te gaan. Als ze napraten over het stuk dat ze hebben gezien, zullen ze misschien ook beginnen te praten over hun eigen ervaringen. Over wat er tijdens de apartheid is gebeurd. En als je erover praat, leer je elkaar beter begrijpen en kun je misschien beginnen het verleden los te laten.’

***Speellijst The Bells of Amersfoort in Zuid-Afrika:
Juni 2002, vr 28, za 29, Benoni, Sibikwa Theatre. Juli 2002, 4 t/m za 6, Grahamstad, Nasionale Kunstefees; di 9 t/m za 20, Kaapstad, Baxter Theatre; di 23 t/m wo 25, Johannesburg, Theatre on the Square. Augustus 2002, do 1 t/m za 3, Johannesburg, Theatre on the Square.

De tekst van The Bells of Amersfoort is, samen met twee andere toneelteksten van Zakes Mda, inmiddels verschenen bij Witwatersrand University Press.

Voor de laatste informatie, kijk op:
www.sibikwa.co.za
www.denieuwamsterdam.nl

boontoe / to the top

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.