Die verhaal staan sentraal

Koop nou!

Die swye van Mario Salviati
Etienne van Heerden
Tafelberg-Uitgewers
Kaapstad
2000

Dit gaan goed met die roman in Afrikaans. Die afgelope dekade het ’n ryk oes opgelewer en die lesers van Afrikaanstalige prosa kon kies en keur uit ’n verskeidenheid van style en soorte romans. Nogtans het ek na die lees van Die swye van Mario Salviati van Etienne van Heerden gevoel ek moet dadelik na my literêre woordeboeke gaan en weer kyk hoe word die roman gedefinieer. Tydens die lees van die boek het ek toenemend die gevoel gekry dat ’n mens hier met ’n klassieke roman te make het.

Nou sê daardie woordeboeke met variasies min of meer almal dat die roman ’n uitgebreide verhalende prosawerk is en daarna begin hulle onderskei tussen die verskillende soorte romans. Die kern van die omskrywing van die roman gaan dus oor die verhalende aard en die omvang van die soort teks en Van Heerden se nuutste werk is in beide opsigte meer as duidelik roman par excellence.

1. Die verhalende rykdom van die roman

• die verhaal van Ingi Friedländer, wat die beeld genaamd Visman Steier van Jonty Jack Bergh moet gaan aankoop op die dorpie Tallejare, is die verhaal wat die hede van die roman vorm;
  
• die verhaal van die Krugerponde wat tydens die Anglo-Boereoorlog verdwyn het, is ’n verhaal wat die hele twintigste eeu oorspan en wat van die begin van die roman tot aan die einde die aandag gevange hou weens die geheime rondom die verdwyning van die swart wa met die goud;
  
• die verhale van die hede en die verlede word vervleg, vanaf die dae van Titi Xam! en SlingerVel Xam! en kaptein William Gird tot by Ingi Friedländer wat reg uit die jaar 2000 met haar wippende rugsakkie deur die strate van Tallejare loop;
  
• die verhaal van elke karakter word uiteindelik uitvoerig ontwikkel en vertel, met herkoms en afkoms, met hoogtepunte en laagtepunte, van elkeen sowel die helder dae as die swart tye waarop net met afgryse teruggekyk kan word;
  
  • daar is die geskiedenis van die flambojante Meerlust Bergh, sy pragtige Indonesiese vrou Irene Lampak en hulle volstruispaleis;
    
  • daar is die verhaal van Rooibaard Pistorius en die swart wa vol goue ponde en die verhaal van ouma Siela Pedi;
    
  • daar is die verhaal van Italiaanse krygsgevangenes wat tydens die Tweede Wêreldoorlog na die Karoo gestuur word, veral die wat daar agterbly, soos Mario Salviati en Duiwelsklap Lorenzo;
    
  • daar is die verhaal van Groot Karel Bergh en sy drome en ideale van grootheid, sy gefassineerdheid met die wet van Bernoulli en ook sy huwelik met Lettie Pistorius;
    
  • daar is die verhaal van Jonty Jack Bergh en sy beeldetuin en veral die wonderlike beeld van Visman Steier;
    
  • en nog ’n klomp kleiner verhale ook.

Uiteindelik bou die roman ’n hele stamboom op van die mense van Tallejare en vertel die geskiedenis van die dorp soos ingebed in die geskiedenis van die land.

Maar hierdie verhale is nie net aan mekaar verbonde in die sin dat dit gaan om die geskiedenis van die belangrike families van die dorp Tallejare nie of selfs in die sin dat die geskiedenis van Suid-Afrika hier in ’n kleiner sfeer en deur spesifieke karakters uitgespeel word nie. Die verhale tree op veelvuldige maniere met mekaar in interaksie en lewer oor en weer kommentaar sodat ’n mens gekonfronteer staan met ’n beeld van die mens: daar is grootheid en goedheid, daar is verderflikheid en swakheid, vir elkeen is daar ’n dryfkrag en positiewe oogmerke, maar elkeen het ook daardie donker plekke wat liefs vermy wil word. En uiteindelik moet elkeen by die punt kom dat hy of sy die werklikhede van hede en verlede in die oë kyk, elkeen moet uiteindelik in die woorde van die roman “die skerpioen se rug streel” (p 344-345).

Die verhale belig mekaar ook tematies en verkry daardeur reliëf: Mario Salviati se doofheid en sy latere blindheid maak van hom ’n mens sonder die sintuie wat gewoonlik as die sterkste beskou word. Vanweë die gebreke is hy aangewese op gevoel en op reuk en in sy verhouding met mense, veral sy vrou met die wonderlike stem, en Ingi, word sy gebrek aan sintuiglikheid juis die instrument om sintuiglikheid as sodanig te beklemtoon.

Groot Karel Bergh vlug voordat sy droom waar word en beskik ironies genoeg in sy dood oor die geheim van die goud. Die swart wa en die goud is die gemeenskap se verlede, maar kan dalk ook hulle toekoms bepaal. Ingi is die een wat hulle daartoe bring om ook hierdie skerpioen se rug te gaan streel. En so is al die verhale oor en weer vervleg om allerlei betekenisse en eggo’s van betekenisse te genereer.

2. Die soort roman

Die historiese inslag bring die roman ook deurlopend by die probleme wat Suid-Afrika as ’n land en as ’n politieke konsep kenmerk, die kleurproblematiek, die oorloë waarby die land en sy mense betrokke geraak het, die politieke aksente van die hede. Daar is egter ook deurgaans ’n sterk bewustheid van die psigologiese ondergrond van wat mense motiveer, individueel sowel as kollektief: sommige van die verdringde geestesinhoude sweef en stap inderdaad tussen die Tallejaners rond. Die roman werk ook soos ’n avontuurverhaal in die pogings om ’n tergende geheim op te los. Die roman slaan ’n brug tussen hede en verlede en kyk na die verlede met die kennis van die hede: dit is dus literatuur wat gemoeid is met die problematiek van ’n gemeenskap oor ’n eeu en kan dus in ’n milde sin as betrokke literatuur beskou word. Die fyn sensitiwiteit vir psigologies verantwoorde handeling en die aanvoeling vir die sterk spanningslyn en romantiek van ’n boeiende storie word egter deurgaans gehandhaaf en die roman gee sy romanmatige integriteit nooit prys nie.

Want ’n sterk eienskap van die roman is die goeie en sterk storie en ’n skitterende plot. Die stories is opgebreek en word om die beurt vertel sodat die leser se aandag regdeur behou word. Daar is ’n rustigheid en ’n rypheid in die roman — met die grootste sorg word elke karakter uitgebeeld, met net soveel sorg word die atmosfeer van die Karoo vasgevang, die lig, die lug, die gevoel van die plek. Oor hierdie stilistiese eienskappe wil ek twee dinge sê.

3. Styl

Maar hierdie roman is ook met ’n ferm hand gestruktureer en het ’n uitstekende plot. Al die verhaallyne word vervleg en met mekaar in opposisie geplaas, maar uiteindelik is daar ’n afronding en bymekaarbring van al die elemente. En daarmee raak ek aan ’n groot probleem in die verhaalkuns. Daar het ’n idee ontstaan dat die roman met ’n oop einde ’n goeie roman is, dat die oop einde sommer vanself meerduidigheid beteken. En dan staan die leser dikwels met ’n gevoel dat jy gekul is, in die steek gelaat is omdat die storie jou sommer so in die middel van nêrens los.

Om te weet waar al die karakters inpas en wat met elkeen gebeur, het niks te make met ’n verlies aan meerduidigheid nie. Ware meerduidigheid lê in die grein van die vertelling en die woorde en in die samespel van al die gegewens in die roman. Een van die groot Russiese romanskrywers het gesê dat as daar ’n spyker agter die deur genoem word op die eerste bladsy van die roman, dan moet die hoofkarakter hom aan die einde van die roman aan daardie selfde spyker ophang. En hier kry ’n mens daardie gevoel van balans en samehang, van beplanning en afronding. Dat die bolaag van die teks dus verhalend bevredig, hou die leser aan die lees en dan werk die assosiasies van taal en interaksie van gegewens teen hoë rewolusies om die betekenis te kompliseer.

Dit is myns insiens die sleutel tot die sukses van baie groot romans — daardie wonderlike verhale wat hulle vertel: die verhaal skep en bevestig en behou die kommunikasie en dan kan daar op hierdie sterk stramien na hartelus geïmproviseer word.

As jy weet wat gebeur, moet jy in elk geval nog uitvind wat dit beteken. Die proloog sluit af met die kaart en aan die einde van die roman staan Jonty met die as van die verkrummelende kaart in sy hand. Maar die ontwykende aard van die goud, dit wat die mens soek omdat hy dink dat dit iets beter sal maak, bly steeds buite sy bereik. Die goud word byna ’n soort graal, dit waarna daar altyd slegs gestrewe kan word, maar wat nooit bereik kan word nie. Trouens as dit werklikheid word of wanneer dit lyk asof dit werklikheid word, dan kom al die bose onderliggende drange na bo. Die soeke is dus veel heilsamer as die vind.

4. Trefwydte

Maar veral tref die roman met sy geskakeerdheid in die siening van mense. Daar is gierigheid en wreedheid, daar is vergrype vanweë ware boosheid, maar ook vanweë ’n gevoel van uitgelewer wees aan omstandighede, daar is liefde wat eis en liefde wat onselfsugtig net gee en daar is nog baie ander voorbeelde. Verder is die wisseling in toon opmerklik en uiters vaardig hanteer: dan is die vertellerstem lig en vrolik, dan spottend, soms deernisvol, maar soms sterk en direk en konfronterend. Dit bly die leser boei en meevoer.

5. Slot

Die roman illustreer die verganklikheid van menslike belewenis, maar ook die duursaamheid daarvan, want dit is die hartstogte van die verlede wat die hede bepaal.

Die roman as genre is ’n merkwaardige tydsdokument en hierdie een is dit by uitstek. Wat nie in die openbare diskoers of in die filosofie of in die historiografie ondervang kan word nie, kan in die roman ’n plek kry en breed uitgewerk word en daarom is dit dalk te begrype dat daar soveel sulke goeie romans tans in Afrikaans geskryf word.

boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.