’n Leeftyd se plet aan hierdie oggend-alfabet

In 1997 al, verskyn daar ’n bundel gedigte van gedugte omvang — hoeveelheid gedigte, ja (120 binne die bestek van 130 bladsye) maar ook veel meer as net dit. Die soort bundel wat mens van Opperman se Komas uit ’n bamboesstok, Krog se Lady Anne en Breytenbach se nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde laat onthou. Dit is Petra Müller se vyfde digbundel en die eerste een van die negentigerjare (nadat sy twee substansiële kortverhaalbundels in hierdie dekade laat verskyn het: Die dwerg van die Infanta en In die omtes van die hart). Dis wanneer ek Swerfgesange vir Susan en ander weer lees, dat dit by my opkom: misgis ek my of kry hierdie digter/skrywer minder kritiese aandag as wat haar tekste verdien? In hierdie oeuvre lê beslis ’n boeiende navorsingsveld nog braak. Ek is dus dankbaar vir die geleentheid om vir Litnet te skryf oor Müller se bundel, al het dit reeds ’n geruime tyd gelede verskyn.
    Onvermydelik opvallend is die manier waarop sterwe en swerwe in die bundel na mekaar buig. Dit sou egter ’n ernstige verskraling, indien nie ’n fout nie, wees om slegs “sterfgesange” te verwag. Die versoeking is wel daar: ’n studie van die neerslag en (variante) vorme van die elegie in die Afrikaanse poësie is iets wat wág om onderneem te word. Immers is die hoeveelheid rougedigte, begrafnisgedigte, in memoriams ensovoorts (dikwels ook oor afgestorwe digters/skrywers) aansienlik: van Totius se “o Die pyn-gedagte” tot Breyten Breytenbach se negedelige Oorblyfsels: ’n roudig wat as selfstandig gepubliseerde bundel verskyn het (ook in 1997). En dit is nie asof Müller (se teks) só ’n tematiese vereenselwiging met die elegie probeer vermy nie. “Vooraf” skryf sy: “Die boek word opgedra aan die herinnering van drie vriende wat in 1995 gesterf het”, persone wat “sanger en skilder”, “natuurliefhebber en filosoof” en “my reisgesel” was. Afgesien daarvan dat die tematiese gemoeidheid met kuns en die skep daarvan (skilderye, musiek, gedigte), met die natuur, met filosofie en met reis dus nie onverwags is wanneer mens dit in die bundel teëkom nie, lyk dit ook asof die onafwendbare inbedding van swerf en sterf wel in die vooruitsig gestel word. En tog, en tog. Dit is waar dat vele van die verse verval (en dan in verskeie vorme) verken, dat daar ’n optekening bestaan van andere se afskeid van die lewe, van die reis op pad na die dood. Dit is waar, ja, maar dit is nie al nie. Dit is meer as dit. En met hierdie besef beland hierdie resensent toe in ’n cul de sac. Elke poging om die teks aan die woord te stel, kom ek weer eens agter, verskraal dit noodwendig. Laat die veelheid verweefde moontlikhede daarvan afsterf tot maar ’n enkele waarneming, tot een veralgemening.

Foucault sê vir my: laat die teks met rus, elke lesing fragmenteer (die bundel, die gedig). Elke opmerking loop gevaar dat dit die genuanseerde geheel tot veralgemening meesleur en reduseer. Erger nog: elke lesing, elke resensie raak skuldig aan ’n soort aanmatiging (dat dit wat die teks verswyg, soos Foucault sê, uitgeblaker word) en ook aan ’n soort ontbening (dat die laaste stukkie sluier die teks ontneem word). Hieraan wil ek nie skuldig wees nie — dieselfde ek wat in die eerste paragraaf gesuggereer het dat daar te min geskryf word oor hierdie digter/skrywer se werk.
    Dit is ’n bietjie soos wat in “ruiker in glaskraf” (p. 23) gebeur: dat die blomme wat opsluit in “die één heel / en heeltemal deurskynende kraf” moes kom, dat die blomme nie kon wag nie. In die naarstigtelike soektog (“ek het my moeg gedraf”) na die perfekte manier (die kraf) waardeur die wonderbaarlike (die ruiker blomme, die bundel gedigte) ten toon gestel (aan die woord gestel) kan word, word dit verloor, gaan die oomblik(ke) van leef en skoonheid verby. Die blomme wat sy “kon omlyn met my hande / [...] kon opnoem in my taal”:

dié blomme, wat moes wag op ’n perfekte vaas, teken die verganklikheid, die verspeelde kans:

Dit teken ook die resensent se onvermoë: hoe dringender die soektog is na die glaskraf waarin die blomme (bundel gedigte) perfek moet vertoon, hoe reëeler die gevaar van veralgemening, van versplintering, van enumerasie.
    Ek moet dus omdraai om uit die doodloopstraat te kom: wél skryf oor die bundel, maar dan met die wete van twee sake: die geïmpliseerde waarskuwing in Foucault, en die futiliteit daarvan om te soek na die perfekte kraf. Wat my by elke lees en herlees weer van vooraf aan bly boei aan dié bundel, gaan ek dus hier probeer aandui — sonder om ’n rangskikking te wil maak, maar wel in die hoop dat die leser hiervan na die blomme self sal gaan kyk.
    Die verkennig van verganklikheid en verval, die insig van “dit is nie verniet dat sterwe / nou begin te rym met swerwe nie” (p. 8), en die manifesterings hiervan in die gedigte in Swerfgesange vir Susan en ander is een van die boeiendste ondernemings van die bundel. En geslaagd ook. In “Gedierte” (p. 13) is die besef van verganklikheid (wat hier met die winter saam kom) ook ’n erkenning van die vertroudheid daarmee:

Dié gedig is die laaste in afdeling een, ’n afdeling waarin daar reeds heelwat van die gegewe wat later die tematiese ruggraat van die hele bundel raak, ter sprake kom. Gegewe soos die poging om die intensiteit wat in die minste lê, te sê:

Gegewe soos die saamdig van mens, skryf, natuur, leef, sterf — soos in “ru-sy” (p. 4):

Daar is ander aanwysers ook, in hierdie eerste afdeling, waaruit die res van die temas in die bundel kiem. Soos die beskouing van die nietige liggaam (“Boetserings”, p. 9), soos die aanduiding van siektetoestande (“Bestraling”, p. 10), soos die bytrek van religieuse gegewe (“Engel praat met sy maat”, p. 11, en “jakob”, p. 12).
    Afdeling II bevat gedigte oor die lewe en afsterwe van Nico, Eraine en Martin Versfeld — verweef met musiek, skilderkuns, die filosofie en die natuur. Die fokus op minheid is weer teenwoordig, en in “weestuin” (p. 22) gryp dit selfs vooruit na die soort portrette waarvan daar meer as een teenwoordig is in afdeling VI: van Europa en oorlog en honger. In hierdie gedig word die wintertuin ’n foto van die weeskinders: beide afgestroop en uitgedun:

Asof van mens verwag word om te antwoord: in die taal van die tuin, van afgestrooptheid, in die taal wat die digter se oog raaksien, wat die woord moet meedeel. Daar is ander voorbeelde ook, waar die blootgelêde essensie van natuur en die afgetakelde mens afbeeldings van mekaar raak. Soos in “hier” (p. 62):

Soos ook in “remissie” (p. 63):

Afdeling III sluit met “Sneeu in September: Agter-Pakhuis” (p. 34) waarin die natuurbeskrywing verweef word met ’n aantal figure uit die Afrikaanse (literêre) wêreld: Boerneef, Leipoldt, Opperman, Daantjie Saayman, Martin Versfeld. (Soos wat ook gebeur in gedigte soos “reënbrief vir Sheila”, p. 26, en “Die vraat”, p. 74, wat opgedra word aan Audrey Blignault.) Die sneeu in die lentetyd bring “helderte en pyn” waarbinne die plekgebonde herinnering aan vriende opgediep en tot ruste gebring word:

Die laaste drie afdelings van die bundel word gedra deur die laaste van die drie vriende waaraan die bundel opgedra word: Susan Rudnitzky. Die gedig “Tyding van Susan” (p. 39) gee ’n goeie aanduiding van die aard en omvang hiervan: “Luister!”, skryf die digter, “Ek het jou soos die dood onder lede: ’n unieke musiek / wat binnekort sal oplos / in voltooide akkoorde.” Só dat ek onkeerbaar en nuut oor jou moet skryf:

Die afdeling begin dus met die tyding van Susan se siekte en sluit met die “vermoede” (p. 47) van verskrikking en onvermydelikheid:

Interessant genoeg handel die vyf gedigte tussen die eerste en laaste gedigte van afdeling III nie direk oor Susan (se siektetoestand) nie, maar word dit gewy aan kunstenaars en kunswerke — bykans asof dít is wat gedoen behoort te word in die aangesig van skok en onafwendbaarheid, om jou tot bestaande kuns, tot geliefde kunstenaars, te wend. Vergelyk: “Morgenstern se raad” (p. 40); “In the penal colony” (p. 41); “Macbeth pak uit” (p. 42); “Die inval: Strangfjördloch” (p. 44)¹ met ’n subtitel uit Yeats; en “Rembrandt se model, in Vodderaperstraat” (p. 45). In hierdie beeldgedig is dit die kunsobjek, die vrou wat geskilder (gaan) word, wat die kunstenaar en die proses van kuns maak ontbloot. Bykans asof Müller hierdeur vooraf reeds waarsku teen wat sy vermoed in die res van die bundel gaan volg, naamlik dat die digter kuns, gedigte gaan skryf, oor die persoon van wie sy tyding ontvang het. Rembrandt se model is aan die woord:

Hierop volg dan die mees uitgebreide afdeling — meer as ’n derde van die gedigte kom hier voor. Gedigte waarin die laaste dae van leef met ’n sterwende ter sprake kom. Hierby kom die verwoording van die ontheemding/vervreemding daarvan om in Europa te leef, wat etlike gedigte waarin Afrika ter sprake kom, tot gevolg het. Meer dikwels as nie, is hierdie elemente egter nie noodwendig boustof van afsonderlike gedigte nie. Soos wat die beskrywing van sneeulig in die Alpe (“Laat lig”, p. 56) die ervaring van seisoene oproep, maar uiteindelik eintlik ’n verwoording van die besef van verganklikheid is:

Ook die bedryf van die digter word herhaaldelik ontbloot. Soos in “Roei” (p. 59):

waar die digter iemand word wat “benader”, wat na betekenis op pad is, wat daarheen wil swerf. Daar is ’n ander aspek ook hieraan verbonde, naamlik dat die digter iemand word wat namens iemand anders (Rembrandt se model, en later namens die digter Mandelstam, bv.), en dan ook namens die sterwende (moet) verwoord. In “Nou en” (p. 62) gebeur dít en is die afloop van dié gedig ’n ander soort insig as waarop daar voorberei is toe Rembrandt se model gewaarsku het dat die kunstenaar die objek van die kunswerk “ingekleur in elke oogkas” aandra en “aandik vir sy doek”. Hier kom ’n onwilligheid ter sprake:

’n Spanning ontstaan in die digter wat besig is om op te skryf, aan te teken, en wie se skryfsels eintlik erken dat dit die objek wesenlik (begin) afskryf. Die erkenning daarvan dat ek namens jou verwoord, word ’n erkenning daarvan dat jy dit nie meer self kan doen nie, dat jy nie meer volledig kan leef nie, dat jy sterf.
    Die vervreemding wat die digter hierdeur ervaar, sluit aan by die vervreemding as gevolg van die spanning tussen Europa en Afrika. Vergelyk byvoorbeeld “drie-uur snags” (p. 77):

Op hierdie dubbele vervreemding volg afdeling V waarin die afloop van die sterfte verwoord word: gedigte oor uitlê, balsem en begrawe; met afdeling VI wat dan heeltemal verby die voorafgaande ervaring strek en kan fokus op dit wat agtergelaat is, gedigte dus wat nagelaat is deur die afsterwe van Susan. ’n Belangrike aspek van hierdie “erfdeel” (p. 107) is Naftali Rudnitzky, Susan se oupa:

Hierdie opstandige vraag raak bepalend vir die aard en samestelling van die laaste afdeling gedigte. Gedigte wat (weer eens) stem wil gee aan stemloses. Gedigte oor Russe en Jode, oor godsdiens, digters en skryf. (Met drie vertalings uit Mandelstam ingesluit.)
    Boonop bring die beskouing van hierdie Jood wat sy wil verwoord, die digter tegelykertyd tot ’n herkenning van die skeppingsproses, en ook van die self:

Hierdie eiening, hierdie raaksien van (aspekte van) die self in die “vlugtende jood”, het myns insiens ook raakpunte met die hele gemoeidheid met swerf in die bundel — soos wat die titel van die gedig wat direk op “erfdeel” volg, immers meedeel: “Naftali Rudnitzki: foto van ’n swerwer” (p. 109). In “swerf” (p. 71) was daar reeds die belydenis:

En ná die gedig “Naftali Rudnitzki: foto van ’n swerwer” (p. 109), swerf die digter weer in die mond van ’n ander spreker in (soos wat ons dit reeds in verskillende gedaantes in hierdie bundel aangetref het). “sprekende as rabbi” (p. 111) gebruik verwysingsmateriaal uit die oorlog, sowel as uit die Bybel, maar uiteindelik het die gedig dit eintlik oor wat ’n goeie gedig is — met die bykomende voordeel dat dit ’n meester (“rabbi”) is wat aan die woord is, dat die uitsprake dus gesaghebbend is:

Hierdie strewe na essensie, na minheid, na “die nedere” is ’n herhalende gegewe in die bundel en word boeiend deur Müller ontgin. Dit is ’n gestrooptheid wat reeds van die begin van die bundel af teenwoordig is. Die behoefte hieraan word vroeg al verwoord in “Engel praat met sy maat” (p. 11):

Petra Müller se werk is ’n uitdaging: intellektueel, emosioneel. En miskien is dit moontlik om die opgawe aan die leser geïmpliseer te lees in “Der Tod und das Mädchen” (p. 84):

Want dit is immers wat die digter doen, sy is ook ’n agtervolger op soek na betekenis. In “Op die Kama” (p. 118 — opgedra aan Osip Mandelstam) is oorlogslagoffers (wat doodgaan van honger) ter sprake:

Ek wend my weer tot Foucault: “Original forms of thought are their own introduction: their history is the only form of exegesis they tolerate, and their fate the only form of criticism.” Só is Petra Müller se Swerfgesange. Lees hierdie gedigte. Lees hierdie digter (p. 17):

Departement Inligtingkunde
Universiteit van Pretoria
¹ Wat weliswaar ’n verband met Susan het, aangesien dit haar geboorteplek was. Vergelyk “Vooraf”

boontoe