Identiteite: Op 'n analoë wyse bedink

Volgens Freud begin die storie van identiteit wanneer die gesag van die sogenaamde oervader van die mens deur sy seuns uitgedaag word. Aan die begin het die vader alle gesag en beskik hy oor al die hulpbronne, waaronder al die vroue. Omdat hierdie toestand vir die seuns ondraaglik geraak het, sluit hulle 'n onderlinge kontrak om moord op die vader te pleeg. Volgens die verhaal stig die seuns hulle eie identiteit wanneer hulle hul pa vermoor en so beheer oor sy hulpbronne neem. So word die gewelddadige dood van hul oorsprong die voorwaarde vir hul eie identiteit. Slegs in die dood van die ander kan die eie identiteit na vore tree.

Freud se verhaal is normatief vir die ganse moderne era. So vind dit reeds 'n eeu voor Freud sy bekendste simboliese uitdrukking in die rewolusionêre moord op koning Louis XVI deur die Paryse massas. In en deur die moord op die koning stig die moderne liberaal-demokratiese wêreld sy eie identiteit. Ons kan sê koningsmoord is die funderingsakte van die liberaal-demokratiese wêreld.

Maar Freud se verhaal lê ook ten grondslag van die sogenaamde postmoderne era. Daar is bykans nie 'n postmoderne denker wat nie op een of ander wyse by die verhaal van die vadermoord aansluit nie. Figure soos Blanchot, Bataille, Lacan en Derrida is op verskillende wyses tot hierdie verhaal verbind. Dit blyk onder meer in die wyse waarop hulle oor die ekonomie van taal en die stig van betekenis deur taal nadink. Volgens Derrida, byvoorbeeld, word die betekenis van dinge wat deur ons taal tot stand gebring word, slegs moontlik omdat ons tegelyk van dit waarna ons taal verwys, afskeid neem. Sonder die afskeid van die dinge waarna ons taal verwys, kan betekenis volgens Derrida nie in en deur ons taal gestig word nie. Slegs in die afskeid (dit is Freud se vadermoord) is betekenis moontlik. So is dit byvoorbeeld slegs moontlik om oor 'n blom 'n gedig te skryf as ons tegelyk van die ware blom waarna die gedig verwys, afskeid neem. Sonder die opoffering van die ware blom bly ons stom daaraan vasgeknoop en kan dit nie in my gedig tot woorde gebring word nie. Die opoffering van die ware blom word die voorwaarde vir die blom om hoegenaamd binne die gedig na vore te tree en daar 'n identiteit te verwerf. Dat die talige blom soos in die Christelike tradisie tot sy reg kom juis omdat dit aan die ware blom deelneem en so die ware blom ontsluit, word glad nie in dié postmoderne taalteorie verreken nie.

Maar die postmoderne opvatting van identiteit vind duidelik uitdrukking onder die sogenaamde "God is dood"-teoloë van die laaste dekades. Dié teoloë sê dat 'n betekenisvolle Christelike lewe hier op aarde slegs moontlik is wanneer van God afskeid geneem word. Slegs in die dood van God, sê hulle, kan ons hier op aarde ons egte menslikheid verwerf. In die dood van die transendente Ander word die immanente self bevry. Ten grondslag van dié postmoderne opvatting lê die moderne moordverhaal oor identiteit. Dat die immanente werklikheid juis sinvol is omdat dit aan sy transendente oorsprong deelneem, word glad nie deur dié teoloë verreken nie.

Die vraag is natuurlik wat die Christelike tradisie met die woorde deelnemende gemeenskap bedoel het.

Met verwysing na Aquinas kan 'n mens sê die deelnemende gemeenskap moet by uitstek as 'n analoë saak verstaan word. 'n Analoë begrip is 'n begrip wat ruimte laat vir sowel eenheid as verskille. Die woord Afrikaner is byvoorbeeld 'n analoë begrip, want Afrikaners word deur sowel 'n eenheid as 'n veelheid gekenmerk. Dieselfde is waar van die begrip deelnemende gemeenskap. As 'n analoë begrip verwys dit na sowel die eenheid as die verskil tussen die goddelike oorsprong en die veelheid van identiteite.

Ons verwys na slegs twee implikasies daarvan. Dit hou verband met die twee uiteenlopende wyses waarop identiteite self, asook hul onderlinge verhoudinge, verstaan word.

Eerstens, omdat moderne mense hul eie identiteit juis in afgrensing van hul oorsprong verwerf, word hulle ook self per definisie as losstaande en geïsoleerde wesens ervaar. Soos die verhouding met die oorsprong, so ook die verhouding onderling. Losgesny van hul oorsprong en hul deelname daaraan word moderne mense per definisie vryswewende individue, vereensaamde en selfstaande wesens. Maar dit verklaar onder meer waarom iets soos blote kontraktuele verhoudinge so belangrik vir moderne mense geword het. Ons verhoudinge word voortaan aan die hand van koue en onpersoonlike kontrakte gereël. Dit volg logies uit die uitgangspunt: as moderne mense per definisie vryswewende individue is, kan hulle slegs by wyse van kontraktuele verpligtinge teenoor ander ewe vryswewende individue verhoudinge aanknoop.

Omdat die Christelike tradisie, daarenteen, ons mens-wees vanuit sy gemeenskap met die goddelike oorsprong verstaan, word mense ook self per definisie as gemeenskapswesens verstaan. Maar ook dit verklaar waarom hier nie in die eerste plek sprake is van kontraktuele verhoudinge tussen mense nie, maar eerder van mense wat by voorbaat in 'n deelnemende gemeenskap met andere ingeskryf is. Rondom hierdie saak sluit die Christelike gemeenskapsopvatting en die moderne liberale individualisme mekaar uit.

Tweedens, omdat die moderne era die oorsprong van identiteite in geweld opsoek, is dit ook nie vreemd dat hy die verhouding tussen identiteite in gewelddadige terme verstaan nie. Dit word kernagtig saamgevat in die beroemde uitspraak van die vroeë moderne denker, Thomas Hobbes, wat sê dat die mens vir sy/haar medemens 'n wolf is, homo homini lupus. Tussen die self en die ander heers uitsluiting en geweld eerder as deelname en gemeenskap. Dié feit vind vandag veral uitdrukking in die kapitalistiese voorskrif dat ons mekaar nie as gemeenskapswesens nie, maar eerder as mededingers moet ervaar. Die moderne klem op die noodsaak om die verhoudinge tussen mense by wyse van onpersoonlike kontrakte te reël, is dan ook en veral 'n gevolg van die feit dat vryswewende individue mekaar by voorbaat as mededingers ervaar.

Die Christelike tradisie dink anders oor die verhoudinge tussen identiteite. As hy die verhouding tussen die oorsprong en die veelheid van identiteite in deelnemende terme verstaan, is dit ook nie vreemd dat hy die verhouding tussen mense as sodanig as 'n deelnemende gebeure verstaan nie. Voordat ons as vryswewende individue met mekaar in konflik kan tree, is ons alreeds deelnemende wesens. En om te herhaal: volgens die analoë verstaan daarvan word dié deelnemende gemeenskap deur die erkenning van sowel ons eendersheid as ons andersheid gekenmerk.

Hierin lê die sleutel tot die verstaan van die identiteitsvraag in Suid-Afrika. Ook in Suid-Afrika hoef identiteite nie verstaan te word as dinge wat mekaar per definisie uitsluit en waarvan hul onderlinge verhoudinge slegs agterna by wyse van onpersoonlike kontrakte gereël moet word nie. Die verhouding tussen die identiteite kan eerder verstaan word as by voorbaat 'n deelnemende verhouding waarin op 'n analoë wyse sowel ons eendersheid as ons andersheid erken word.

C. DIE POLITIEK VAN IDENTITEIT: AFRIKANE, BRUINES EN AFRIKANERS
Ons bedink die verhouding tussen identiteite soos Afrikaan, bruin Afrikaanssprekende en Afrikaner meestal in uitsluitende terme. Ons kan byvoorbeeld nie Afrikane en Afrikaners tegelyk wees nie. Of om dit te formuleer in aansluiting by die konstruktiewe opvatting van identiteit: ons kan nie oor die verhouding tussen Afrikaners en Afrikane in analoë terme dink nie. Ons slaag nie daarin om in die verhouding sowel die ooreenkomste as die verskille te erken nie. Maar daarmee kontinueer ons die modernistiese en gewelddadige verhaal oor ons identiteite.

Die groot vraag is: Waarom? Waarom kontinueer ons die modernistiese verhaal oor ons identiteite?

Die belangrikste rede lê opgesluit in ons verbintenis tot die grootste en mees invloedryke instelling van die moderne wêreld, naamlik die nasiestaat en die soort kontrak wat dit is. Die negatiewe opvatting van identiteit het veral in die moderne nasiestaat dié instrument gevind waarmee hy konkrete inhoud aan homself gegee het. Vanaf hul vroegste oorspronge in die vroeë moderne tyd is die tendens onder nasiestate om hulself by wyse van hul afgrensing jeens die veelheid van identiteite te stig. Ernst Renan het in sy beroemde lofrede op die nasionalisme die moderne nasiestaat besing omdat dit daartoe in staat is om die veelheid van identiteite kontraktueel onder die gesag van die één sentraliserende nasiestaat te plaas en hulle so op te hef. Hy was 'n politieke Freudiaan reeds voordat Freud op die toneel verskyn het.

Nasiestate en die soort kontrak wat hulle is, verrinneweer identiteite op twee wyses, naamlik deur middel van uitsluiting of opheffing. Enersyds stig hul hulself deur hulself van ander identiteite af te grens. Apartheid was hiervan in ons eie geskiedenis 'n voorbeeld. Die nasiestaat wat apartheid was, was homself omdat hy homself op 'n negatiewe wyse van andere afgegrens het.

Andersyds stig nasiestate hulself deur ander identiteite resloos in die eie staat te absorbeer. Dié opheffingstrategie het dieselfde effek op identiteite as die uitsluitingstrategie. Identiteite verdwyn in die groter geheel.

Dit is wat vandag in Suid-Afrika met die Afronasionalistiese projek gebeur. Dié projek steun op die nasiestaatlike opheffingstrategie: die nasiestaat is homself deur die negatiewe opheffing van die ander identiteite binne sy grense. Die toenemende tendens tot sentralisering van gesag en die toenemende ongeduld waarmee die aansprake van die Afrikaanse gemeenskap deur amptenary en selfs die hoogste gesag bejeën word, is sprekend hiervan. Die legitieme aanspraak van die Afrikaanse gemeenskap op onderwys in sy moedertaal word toenemend onder ernstige politieke druk geplaas, gedelegitimeer en afgemaak as 'n sug na die apartheidsverlede.

Beide nasionalismes, sowel die ou nasionalistiese projek van Afrikaners as die teenswoordige Afronasionalistiese projek, sluit aan by die negatiewe opvatting van identiteit. Beide omhels die Freudiaanse verhaal van die moord op die ander as die voorwaarde vir die eie self.

Die vraag is of ons ook wat ons politieke verbeelding betref in konstruktiewer terme oor ons identiteite kan nadink.

Vanaf die vroegste oomblikke van die moderne wêreld was daar slegs een tradisie wat die nasionalistiese projek in terme van sy gewelddadige uitgangspunte uitgedaag het, naamlik die federale tradisie. Anders as die nasionalistiese projek steun die federale tradisie op die idee dat identiteite nie hul verhouding in uitsluitende terme nie, maar in deelnemend-analoë terme moet verstaan. In die federatiewe geheel neem identiteite so aan mekaar deel dat sowel die ooreenstemminge as die verskille tussen hulle erken word. Wanneer maar net een van die identiteite uitgesluit of opgehef word, word dié geheel benadeel. Deelname van identiteite op 'n analoë grondslag is die ononderhandelbare voorwaarde vir die federatiewe geheel om hoegenaamd 'n volwaardige geheel te kan wees.

Alhoewel die federale tradisie vandag wêreldwyd steun geniet, was die federale tradisie vanaf die begin van die moderne wêreld eerder die "alternatiewe" tradisie. Die federale tradisie is vanaf die vroeë moderniteit deur die nasiestaatlike projek tot die agtergrond verdring. Vanuit dié agtergrond-posisie was hy egter ook 'n herinnering daaraan dat ons oor identiteite in analoog-deelnemende terme kan dink. Kan dit wees dat sy stem ook hier tussen ons gehoor sal word?

Ek sluit af met enkele verwysings na die allerbelangrike verhouding tussen Afrikaners en bruin Afrikaanssprekendes. Kan die federale denke ons help om dié verhouding in die toekoms as 'n deelnemend-federatiewe verhouding te verstaan?

Onder sowel Afrikaners as bruin Afrikaanssprekendes word steeds in negatiewe terme oor hul verhouding nagedink. In die verlede het dit veral in uitsluitingstrategieë uitdrukking gevind, met die traumatiese skrapping van die bruin kiesers van die kiesersrol en die gewelddadige gebeure rondom Distrik Ses as belangrike metafore daarvan. Die oorgang van 1994 het nie noodwendig 'n verandering te weeg gebring nie. Ná 1994 is ons egter geneig om die negatiewe aard van ons verhouding nie by wyse van uitsluitingstrategieë nie, maar eerder by wyse van opheffingstrategieë te kontinueer. Die ons wat daar tussen Afrikaners en bruin Afrikaanssprekendes ná 1994 moet wees, is 'n ons waarbinne nie die veelheid van verhale waaruit ons bestaan, erken mag word nie, maar eerder slegs die een verhaal. So verwys bekende figure uit die bruin wêreld, soos Hein Willemse, Jakes Gerwel en Neville Alexander, dikwels met opmerklike ongeduld na diegene in die Afrikaanse wêreld wat ook na hulself as Afrikaners verwys. In die Afrikaanse taalgemeenskap mag daar nie iets soos Afrikaners wees nie. Maar so kontinueer ons die gewelddadige tradisie van die moderniteit.

Kom ons bevestig dit vandag teenoor mekaar: tussen Afrikaners en bruin Afrikaanssprekendes is daar talle ooreenkomste. Tussen die lewenstyl, gebruike en gewoontes van tannie Anna op die plaas in die hoëveld en antie Katrina van die Kaapse Vlakte is bloedweinig verskil. Maar kom ons sê dit ook vandag vir mekaar: tussen Afrikaners en bruines is daar ook verskille. Tussen ons twee tannies is daar ook historiese verwysings wat hulle nie met mekaar deel nie. In tannie Anna se geheue lê nog die herinnering van die geweld van imperiale verowering teen haar oupa en ouma, pa en ma, en die heroïese geveg van Boere-krygers daarteen. In antie Katrina lê nog die vlak herinnering van die geweld wat teen haar familie in Distrik Ses gepleeg is en die heroïese weerstand wat haar eie seun teen 'n onderdrukkende regering gebied het. Tussen ons is ooreenkomste, maar tussen ons is ook verskille. Wie dit ontken en oor die Afrikaanse taalgemeenskap dink asof dit skielik 'n homogene en nie 'n analoë eenheid is nie, kontinueer die moderne verhaal van geweld.

Die Afrikaanse taalgemeenskap staan vandag voor enorme uitdagings, ekonomies sowel as kultureel. Ons staan voor die noodsaak om op 'n gesamentlike grondslag 'n antwoord op die ekonomiese uitdagings te gee. Ons staan ook voor die noodsaak om op 'n gesamentlike grondslag 'n geloofwaardige en universeel aanvaarbare antwoord op die politieke druk waaraan ons moedertaal onderwerp word, te gee. En al hoe meer stemme sê dié dinge hou intiem met mekaar verband. Hoe effektiewer ons ons moedertaal uitbou, hoe effektiewer sal ons die ekonomiese uitdaging antwoord. Die vraag is hoe ons die woord gesamentlik in hierdie verband moet bedink.

As ons hierop gaan antwoord by wyse van die instrumente vanuit die verlede, gaan ons nie daarin slaag om 'n gesamentlike antwoord te bied nie. Maar as ons die gesamentlik of die ons waarvan hier sprake is, vanuit sy analoë aard en in die besonder in federatief-deelnemende terme verstaan, sal ons die energie wat onder ons vaardig is, aktiveer. En juis dan sal ons die histories buitengewone doen en daarin slaag om 'n gesamentlike antwoord op die eise van ons tyd te gee.



LitNet: 30 Maart 2005

Klik hier en sluit aan by ons nuusbrieflys vir jou weeklikse dosis oemf! Klik hier om die nuutste nuusbrief te sien

Wil jy reageer op hierdie artikel? Stuur kommentaar na webvoet@litnet.co.za om die gesprek verder te voer op SêNet, ons interaktiewe meningsruimte.

boontoe