’n Merk gemaak onder ons bestes

Op hierdie wyse is die bundel ’n eenheid, wat in die eerste plek vertel van die letsels van die mens: in vriendskapsverhoudings, huweliksverhoudings, ouer-kind-verhoudings; in verlies, passie, verlange, onbevredigde liefde; in Suid-Afrika, waar jy beroof word, indringers jou huis binnedring (in die verhaal “Hoe vlug mens ongemerk?” — on-gemerk, onaangeraak deur wat om jou en met jou gebeur).

Maar dit verloop nie alles so lineêr nie (die wins van die kortverhaal as kunsvorm: dit hoef nie teleologies te vertel nie).

Merke word geproblematiseer, en mens sou selfs kon praat van die dialektiek van die merk, want nie alles is “van die nag” of negatief nie:

Dis maar enkele voorbeelde.

Vertelwyses wissel vanaf die byna konversionele intrige-verhaal (“Swart swaan”) en die lang kortverhaal wat eintlik ’n novelle wil word (“Mis”), tot die kort-kort, direkte vertelling van ’n insident (“Man van weinig woorde”), met groot drama gesuggereer in die slotwending (“Swartland”). Of met ’n slotwending wat jou asem wegslaan, soos die verhaal van Francis wat haar eerste seuntjie kort na geboorte verloor het, en eers jare daarna die graffie kon opspoor: “En nou, getroos, kan sy hom roep by sy naam soos bedien en beseël deur sy pa: Asempie” (“Asem”).

En die kriptiese wending — so eie aan die poëties-suggererende tegniek van die kortverhaal — bly ook nie uit nie (byvoorbeeld “Wesenlike werklikheid”).

Binne die diskoers van die verwonding word daar op vele wyses vertel — die waarmerk van die goeie verteller.

’n Besonder opvallende, ironiserende verteltegniek is die verhaal van Maria dos Ramos. Dit begin met die inligting “Maria dos Ramos lewe saam met die afwesigheid soos met ’n liggaamsgebrek”, en dan volg ’n negatiewe narratief, rondom ’n vakuum as ‘t ware: nie ... geen ... geen — om te eindig met die seëning vir ’n versteende fetus. Niks.

Van vertel gepraat. Die postmoderne skrywer bedink gedurig die skeppingsproses en die verhouding van die letterkunde en die kuns tot die werklikheid. Rachelle Greeff slaag daarin om op ’n vernuftige wyse situasies binne verhale te transformeer tot indirekte of direkte bespiegeling oor die aard van representasie.

In “Merke van begeerte” gaan dit oor die verhouding tussen die verteller en haar man: “ ... die een met wie sy woon tussen begeerte en nood”. Sy wens sy kan skryf soos die digter wie se bundel sy lees: oor begeerte, soos die begeerte na die liggaamlike in haar opstoot wanneer haar man slaap. Dan skryf sy eerder aan haar minnaar, op haar woordverwerker, waarvan naam en nommer noukeurig gegee word: die apparaat wat woorde reproduseer en deur die kuberruim stuur. Sy het nog nie gereageer op die selfportrette wat hy — as kunstenaar — aan haar gestuur het nie: portrette met letsels aan die gesig, dus onvolmaak. Sy begin skryf in die woorde van die digter (mooi woorde: “You are that mystery / which is this lust in me”, en ook woorde van letsels). Nie haar eie woorde nie — dus onvoldoende. Op haar rekenaar (en hier eindig die verhaal) “beken sy en haar kuberminnaar mekaar in die bedrieglike ruimtes tussen die halfmane, stippels en merke wat woorde maak” — dus onbevredigd, en in woorde wat slegs stippels en merke is.

’n Botaniese illustreerder vind ’n indringer in haar huis — skadeloos, maar tog het sy haar doodgeskrik. Nadat hy weg is (hulle kan geen saak teen hom maak nie: hy het niks gevat nie; nie ingebreek nie; kon net sowel nie daar gewees het nie), kyk sy na die skildery van die gladiolus waarmee sy besig was. Op die heldergroen stam sit ’n geel spinnekop wat sy nie op geverf het nie. Of het sy vergeet, of het dit iets met die indringer te doen? ’n Merk op haar tekening — duidelik later geverf en nog nie heeltemal droog nie. Toe beweeg dit — dus ’n werklike spinnekop. Die merk — die indringer — is die werklikheid, die skildery is die representasie. En die ander indringer is ook die werklikheid, ’n politieke werklikheid: wat die illustreerder doen, is om die werklikheid mooi na te maak. Die kuns, en die werklikheid.

Hierdie verhale waarin werklikheid en herskepping van werklikheid vertel word, is voorafspieëlings vir die laaste, postmoderne, verhaal, “Wat bly, is die musiek”. Hier gaan dit oor twee liefdesverhale, twee liefdesverhoudings wat hervertel word. Maar van die begin af sê die skrywer, die hoofkarakter, die eerstepersoonverteller — ’n selfbewuste verteller van ’n self-bevraagtekenende verhaal — dat sy gelieg het; en dis waarom die twee stories, twee “weergawes”, nie gewerk het nie. Maar fiksie is natuurlik ook nie die waarheid nie. Nou, op reis, oordink sy die feite en die verbeelding wat aanleiding gegee het tot die verhaal. Nou ontstaan verskeie verhale, almal met musiek as motief; en die verhale wat herskryf word, is verwikkeld en onvoltooid, en sonder sluiting. Representasie is weer ’n obsessie: her-representasie van verhale van die verlede, en musiekinstrumente wat representasies van die menseliggaam is. Maar dit blyk dat die enigste konstante musiek is — veral tjello-musiek. Daar word aangehaal uit ’n biografie van Schumann, oor sy Cello Concerto (genoem “the voluptuousness of despair” — weer ’n gemerktheid). Die musiek kan nie gereproduseer word nie, net woorde daaroor. Musiek is soos die werklikheid: nie weerspieëlbaar nie. Dis al wat bly, maar ons kan dit nie in ’n teks ervaar nie. Want ’n teks, woorde, skryf, is slegs teken.

Dit is uiteindelik die eerlikheid van die poësie: dat dit die tekenwaarde van die woord erken as slegs teken,wat in die teken-wees daarvan waarde moet kry. Rachelle Greeff is bewus daarvan; daarom is hierdie kortverhaalbundel van haar so vol poëtiese stelwyses. Mens kan ’n bloemlesing daarvan opstel. Hier is enkeles.

Hierdie verhale is noukeurig gestruktureer, presies geskryf, en die deurlopende diskoers van die mens en sy belemmerings word juis deur die aard van die kortverhaal gedurigdeur gekwalifiseer. Dis omdat hier verskillende kortverhale is, wat vanuit verskillende situasies, deur verskillende karakters, deur ’n diversiteit van narratiewe tegnieke aangebied is, dat die een droewige lewensfeit van ons bestaan oor en oor beklemtoon word. Maar ook met ’n sin vir die ironiese: dat die woord ook merke het — en slegs teken kan wees.

boontoe