Afrikaans: Kombuis, paleis, kerkhof?*

Leon Rousseau

Eugène Marais het 100 jaar gelede die 10 reëls van “Winternag” geskryf en daarmee gewys dat Afrikaans die vermoë het om soos Aspoestertjie uit die kombuis te kom en ‘n prinses te word.

Daarvoor het sy Marais beloon deur om sy skouers ‘n prinslike mantel te hang waarvan niks hom kon beroof nie.

Marais was tuis in Engels en het Nederlands goed geken. Wat het hy werklik van Afrikaans gedink? Kry ons die antwoord in die sterk vereenvoudigde Nederlands, feitlik al Afrikaans, van hierdie hoofartikel in Land & Volk in 1891?

…  die vyande van di Afrikaanse taal is Jingo-Afrikaners – mense so lag gevalle dat jy lus het om jou mond uit te spoel as jy hulle name noem. Ons het al baie slegte nasies en mense in ons tyd gesien, maar nog nooit iets lager of gemener dan Engels-gesinde Afrikaner wat sy moeder-taal – die taal door sy vaders gesproke – verag.

Gelaaide woorde, veral as jy onthou dat dit regstreeks van toepassing was op party van Marais se eie familie.

Miskien het hy so gedink en so bly dink. Hy was maar twintig jaar oud, te jonk om ‘n wag voor sy mond te plaas.

Hier is nog ‘n geskrif oor taal. Dit is meer as ‘n week gelede aan my gegee deur ‘n bron wat anoniem wil bly. Na bewering is dit saam met ander stukke in ‘n possak gevind, so asof dit ‘n onafgelewerde brief van ‘n eeu gelede is. Op die fotostaat wat aan my gegee is, verskyn geen datum nie. Die anonieme bron se vraag was: “Is die brief in Marais se skrif?”

Helaas nie. Manuskripte deur Marais sowel voor as na 1902 lyk heeltemal anders.

Dat die handskrif anders lyk, beteken tog nie die brief is 'n feik nie. Dit kan ‘n transkripsie van ‘n werklike brief wees. As dit eg is, is dit ‘n brief van Marais aan Gustav Preller, wat die laaste maande van die Anglo-Boere-oorlog in ‘n Britse krygsgevangenekamp in Indië deurgebring het.

Ek haal net enkele sinne aan:

Hier by ons lyk dinge glad nie goed nie. Jy sal geskok wees om die gevolge van die oorlog op ons mense te sien … ‘n Daadwerklike poging om ons unieke kultuur op te voed en aan die lewe te hou is nodig, veral ons taal.

Party van Marais se stellings herinner aan 2005.

“Jy sal geskok wees om die gevolge van die oorlog op ons mense te sien.”

Watter oorlog, in 2005? Die oorlog op Afrikaans. En net soos vroeg in die 20ste eeu is ‘n daadwerklike poging weer vandag nodig om dit aan die lewe te hou. Van die 6 000 tale wat vandag gepraat word, sal net 600 na verwagting oor ‘n eeu nog leef. Nege uit tien sal sterf. Afrikaans kan maklik een van die 5 400 gesneuweldes wees.

David van Reybrouck, ‘n Vlaming wat groot waardering vir Afrikaans het, glo my nie. Hy en sy tydgenote sit veilig agter België se Taalgrens, waarvoor ‘n vorige generasie veel moes opoffer en hard moes stry. Sy taalregte is gewaarborg. Hy woon in Brussel se Brandhoutkaai. Niemand gaan die historiese Vlaamse naam van sy straat verander nie. Hy is ‘n dosent aan die Universiteit van Leuven. Niemand gaan die naam Leuven verbied nie.

Op sy eerste besoek aan die Kaap byna vyf jaar gelede het David Afrikaans by my gehoor, en toe ‘n ander, vreemde taal in ‘n Langstraatse badhuis. Die vreemde taal was ook Afrikaans, maar die Kaapse vorm daarvan. Dit was Kaaps. David sê as Afrikaans so vitaal is, so in die volksmond leef, is sy toekoms verseker.

Moet op prinse en die noodlot nie vertrou nie. Jiddisj was van die vitaalste tale van die 20ste eeu. Jiddisje woorde en wendinge het Amerikaanse Engels meer beïnvloed as enige ander taal.

Teen die millenniumwisseling was Jiddisj op sterwe na dood. In Montreal het Mark Abbey gaan gesels met Chava Rosenfarb, een van die laaste van die belangrikste Jiddisje skryfsters. Haar boeke verskyn in oplae van ‘n duisend – baie soos party Afrikaanse boeke vandag. “My readers are all scattered,” sê sy, “all over the world. I don’t have many readers anymore. It’s not for pleasure I write.”

Dit was nie die holokos wat Jiddisj uitgeroei het nie. Ondanks die volksmoord kon dit vandag die taal van Israel gewees het. Dit is om ideologiese redes nek omgedraai. Baie simplisties gestel, Jiddisj is ‘n ironiese taal vol subtiele selfspot. In Israel wou hulle liewer ‘n manlike, veglustiger, meer selfversekerde taal hê. Hiervoor is Hebreeus feitlik uit die dood gewek.

Ook Afrikaans word deur ideologie bedreig, al is dit ideologie van ‘n heeltemal ander soort.

Voor 1994 het baie van ons seker gedink Afrikaans is veilig: dit staan so sterk. Naïef, miskien. Min mense het die ANC se sluwe set van elf ampstale voorsien – glo die breinkind van die kommunis Joe Slovo. In die praktyk het Engels daardeur die primêre taal geword en Afrikaans saam met nege ander die sekondêre tale.

Om redes wat seker saamhang met “Winternag” en die daaropvolgende Tweede Taalbeweging, kyk Afrikani’s vandag met ander oë na hul taal as wat ‘n Xhosa na Xhosa kyk. Dit is al afleiding wat ek kan maak uit wat ons die afgelope 10 jaar aanskou het.

Mark Abley van flus is die skrywer van Spoken Here – travels among threatened languages (2003). Hy konstateer dat Engels in ‘n beduidende deel van die wêreld as ‘n “killer language” beskou word, ‘n rooftaal. Waar is Iers vandag? Waar is die taal van Skotland? Waar is Wallies? Hulle is deur Engels vermoor. Hulle is onder die tale in Abley se boek, want die sukses van pogings om hulle te laat herleef is ver van seker.

Met ander woorde, as jy ‘n lam soos Afrikaans saam met ‘n wolf soos Engels in ‘n hok sit, kos dit min vernuf om te voorspel wie opgevreet gaan word. Dieselfde geld Xhosa, Zoeloe en al die ander.

The dark soft languages are being silenced
Mothertongue Mothertongue Mothertongue
Falling one by one back in to the moon

So skryf Margaret Atwood. Dit is dus iets anders as enge eksklusiwiteit wat my noop om te sê ons moet minstens twee volledig Afrikaanse universiteite hê (minder as 10 persent van die totaal), en duisende volledig Afrikaanse skole. Om net een aspek van ons taalstryd te noem. Dit is ons morele en grondwetlike reg en ons moet daarop aandring.

Piet Erasmus van Kommetjie het onlangs ‘n uitstekende brief in Die Burger gehad. Ek brei ‘n bietjie op sy gedagtes uit deur te sê: sodra ‘n Afrikaanse fees êrens gehou word, sodra Afrikaans presteer, skop ‘n voorspelbare groepie ‘n hengse lawaai op. Enige tema is vir hulle goed genoeg solank hulle daarmee Afrikaans en die Afrikani’s kan bykom.

Daar was baie sprekers van Jiddisj wat Jiddisj wou dood hê. Hulle het dit reggekry. Ons moet sorg dat mense wat Afrikaans wil doodhê, dit nie regkry nie.

Ons is ouer as 20. Ons het die reg om te dink soos Eugène Marais in 1891 geskryf het, maar dit is takties ongerade om dit in hierdie stadium te sê.

Voorlopig kan ons ons nog op onpartydige regters en op die grondwet beroep. Eers as dit faal, kan ons ander stappe oorweeg.

Wyle As van Straten van Pendoring-faam, ‘n dierbare mens, het my eens gesê die droefste poësie wat hy ooit gelees het, was dié van ‘n Walliese digter wat die dood van sy taal betreur het en dit in Engels moes doen.

Moenie toelaat – en ek praat ook met die mense wat nog sal leef wanneer ek daarmee heen is – moenie toelaat dat ons agterkleinkinders die dood van Afrikaans in Engels betreur nie.

* ’n Verkorte weergawe van hierdie artikel het verlede Saterdag in Die Burger se bylae BY verskyn.



LitNet: 8 April 2005

Klik hier en sluit aan by ons nuusbrieflys vir jou weeklikse dosis oemf! Klik hier om die nuutste nuusbrief te sien

Wil jy reageer op hierdie artikel? Stuur kommentaar na webvoet@litnet.co.za om die gesprek verder te voer op SêNet, ons interaktiewe meningsruimte.

boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.