Politiek of letterkunde: watter een beteken die meeste?

Iemand wat op ’n Athena-manier na dinge kyk, strewe na stabiliteit en orde. Daarom trek sy grense én bewaar sy dié grense. Maar dit is ook tipies van die politieke kyk na dinge, ook vandag nog. Die politiek strewe na stabiliteit en orde. Daarom trek dit ook grense rondom dinge en onderwerp dit ons begeertes aan allerlei beperkinge. Dat sy in die proses ook wanorde kan veroorsaak, verander niks aan haar diepste impuls nie, naamlik orde.

Wat is die voordeel van ’n Athena-perspektief? Om op ’n Athena-manier te doen en te dink, beteken om ons integriteit as kultuur-politieke gemeenskap te beskerm; om sekerheid en geborgenheid te skep; om ons wêreld in stand te hou. Wanneer dié dinge ontbreek, rafel ons wêreld uiteen en verval dit. En wanneer dit gebeur, onttrek ons uit ons wêreld, raak ons wêreldvreemd, emigreer ons. Vandag emigreer Afrikaners omdat ons wêreld — dit is die sinvolle geheel van verwysings waarbinne ons onsself kan tuismaak — ontbreek. Afrikaners emigreer omdat ons voel daar is nie meer geborgenheid waarbinne ’n Afrikaanse wêreld moontlik is nie. Daarom is dit ook nie vreemd nie dat ’n onlangse magisterstudie bevind het dat meer as 80 persent van alle Afrikaners hulleself tans as vervreemd ervaar. Hoeveel van ons sit nie vandag hier omdat ons in Oudtshoorn geborgenheid kom opsoek het nie?

Wat is die nadeel van die Athena-perspektief? Hulle wat slegs met ’n Athena-bril na dinge kyk, kan die grense rondom ons te nou trek. Hulle kan geborgenheid laat omslaan in benoudheid. Hulle kan ons wêreld juis toemaak. In die strewe na orde kan die orde juis omslaan in wanorde. Maar dan emigreer ons ook, soos so baie van ons, veral ons bruin taalgenote, in die verlede gedoen het.

Kan ons ’n sin vir geborgenheid behou sonder om in benoudheid te verval?

Om deur ’n Poseidon-bril na dinge te kyk, is om eindelose verandering, die ewige vloei van dinge te verwelkom. Mense wat die dinge Poseidonies sien, neem daarom ook dikwels diegene in beskerming wat buite die grense van politieke ordes is, buite die grense van die sogenaamde beskaafde wêreld. Poseidon knoop altyd weer vriendskappe aan met die buitestaanders, met die verworpenes, met die monsters wat nie in die stad bly nie, maar daar buite, anderkant die stadsmure, in die grotte, op die rante van die beskawing.

As ons die oogmerke van die letterkunde (die moderne letterkunde) in een sin kan saamvat, kan ons sê dat dit niks anders doen nie as om met ’n Poseidon-bril na ons werklikheid te kyk. Want dit wil altyd weer beweeglikheid skep, altyd weer oopmaak, altyd weer nuwe wêrelde ontdek, voorspraak maak vir die buitestaander. In kort: Dit wil vrye teuels gee aan ons begeerte.

Wat is sy voordeel? Poseidon skep altyd weer beweeglikheid, hy het ’n openheid vir diegene buite die stadsmure. G’n wonder nie dat ons groot Jan Rabie so lief vir die see was. Sy werk het beweeglikheid geskep. Sy werk het ’n openheid vir die buitestaander moontlik gemaak. Sonder ’n openheid vir die buitestaander word die lewe benoud en versmoor die binnestaander.

Wat is sy nadeel? Wanneer ons net beweeglikheid en nie ook eilande van stabiliteit het nie, verval ons wêreld ook. En dan kan ons — ironies genoeg — ook nie ’n egte ontmoeting met die vreemdeling, die monster buite die stadsmure hê nie. Want ’n egte ontmoeting met andere vooronderstel immers ’n eie wêreld, dit is ’n eie wêreld wat vir ’n ander wêreld kan oopgaan. Sonder die eie geen egte ontmoeting met die ander nie. In sy sin vir beweeglikheid vergeet Poseidon die noodsaak vir die eie. Daarmee gaan juis dit verlore waarvoor hy staan, naamlik openheid vir die buitestander.

In kort: Om oop te kan maak, het die letterkunde ook stabiliteit nodig.

II. Politiek en letterkunde
Wat sê dit alles vir die spanning tussen letterkunde en politiek? Drie dinge is ter sake. Ons verwys eerstens na dié verhouding in die vroeë Afrikaanse taalbewegings. Daarna verwys ons na die era waarin letterkunde en politiek mekaar uitgesluit het. En derdens verwys ons na vandag en die nuwe Afrikaanse beweging.

1. Die vroeë Afrikaanse taalbewegings was bewegings waarin daar ’n kreatiewe spanning tussen die letterkunde en die politiek was. Athena en Poseidon het — meestal — hande gevat. Tydens dié tydperk het die twee perspektiewe saamgespeel.

Om die waarheid te sê, die verhouding tussen politiek en letterkunde was in dié bewegings van so ’n aard dat hulle mekaar eerder wedersyds vooronderstel as uitgesluit het. Juis daarin was hul sukses geleë. Juis omdat die taalbewegings tegelyk politieke bewegings was en die politieke bewegings tegelyk taalbewegings, was hulle jonk, energiek, skeppend, idealisties — en ongeëwenaard suksesvol. Volgens talle skrywers selfs een van die suksesvolste taalbewegings in die moderne geskiedenis. Deur hul politieke energie het Afrikaans nie net sy kombuistaal-status afgeskud nie, maar juis ’n skool-, ’n akademiese en ’n openbare taal geword. En deur hul literêre energie het hul gesorg dat die politiek oop en opwindend bly. So kreatief was die spanning dat dit eintlik verkeerd is om te praat van die vroeë taalbewegings. Hulle was veel eerder taal-politieke bewegings. En juis dit was die voorwaarde vir hulle reuse-sukses.

Tydens die vroeë Afrikaanse taalbewegings het orde en beweging, Athena en Poseidon mekaar omhels.

2. Vanaf die vyftiger- en sestigerjare van die 20ste eeu is dié omhelsing verbreek. Die wedersydse samewerking het omgeslaan in openlike vyandigheid. Skrywers en politici het hulself in twee wêrelde bevind. Athena en Poseidon het oorlog verklaar. Maar met watter gevolge?

1. Die politiek het in dié tyd al hoe meer in geslote ordes teruggetrek. Die politiek het sy literêre en poëtiese gevoeligheid afgesterf. Daarom het die politiek ook vergeet om na die andere buite die stad uit te reik, en die teendeel was trouens waar: die politiek het eerder sy orde met burokrasie en militêre magsmiddele in beskerming geneem — tot die dood toe. Die breë Afrikaanse wêreld het hieronder gely. Afrikaans as “wêreld”, Afrikaans as die geheel van sinvolle verwysings waarbinne ons geborge kan wees, is ernstig benadeel.

2. Die letterkunde, daarenteen, het teen die ordes geskop. Onder Afrikaners was die skrywers se weerstand teen die orde dan ook die enigste betekenisvolle weerstand. Maar die skrywers het — ironies genoeg — ’n bloeitydperk betree. Hulle het immers ’n orde gehad om teen te veg. Hoe meer hulle deur die ordes gesensureer is, hoe meer is hulle — veral buite die Afrikaanse ordes en wêreldwyd — geroem en gelees. ’n Brink en ’n Breytenbach het wêreldwyd huishoudelike name geword.

   Die kritieke vraag in hierdie verband — en ek vra dit bykans met piëteit — is waar sommige van hulle vandag is. Het hulle in hulle weerstand teen die ou ordes so hard die droom van die loslopende en vry individu buite die stadsmure en buite die gemeenskap gedroom dat hulle nie vandag in staat is om ook die droom van ’n nuwe gemeenskap, ’n nuwe politiek te droom nie? Droom hulle nog méér as net die droom van, soos ’n grote onder hulle dit stel, die “nomadiese lewe” (wat natuurlik nie verwar moet word met die riskante lewe van die ou nomades in harde woestyne nie, maar eerder verwys na ’n soort permanente toeristiese bestaan in ’n Parys of ’n New York)? Binne dié droom is daar ongelukkig weinig sprake van ’n grondige nadenke oor die politiek en in die besonder oor die vraag hoe ’n nuwe politieke lewe moontlik kan wees waarin die Afrikaanse gemeenskap as Afrikaanse gemeenskap volwaardig erkenning kan verwerf. Van die helde uit ons literêre verlede loop daarom ook vandag nog rond soos ou bulle, knorrend, briesend, met weinig konstruktief by te dra tot die vraag na ’n nuwe politiek — die politiek wat moet kom.

   Maar dit doen die taal nie goed nie. Want die taal blom as ook sy grootste digters, skrywers en kunstenaars hulself krities, skeppend, rigtinggewend inwerp agter die lotgevalle van hul gemeenskap.

3. Dit bring ons by vandag, by die nuwe Afrikaanse beweging. Die Afrikaanse wêreld staan vandag voor enorme eise, miskien voor die grootste in sy geskiedenis. Ons staan voor die eis van ’n nuwe Afrikaanse beweging. Soos met die vroeë taalbewegings sal Afrikaans ’n lewenskragtige taal bly wanneer dit deur so ’n beweging gedra word. As ons vra wie beteken die meeste, dan antwoord ons: wanneer letterkunde en politiek sáám deur opwindende taalbewegings gemotiveer word, beteken hulle die meeste. Juis voor dié eis staan ons.

Dit is ’n beweging wat nuut sal moet dink, nuut sal moet doen, nuut sal moet droom. Dit is ’n beweging wat jonk, energiek en idealisties sal moet wees en wat ons met ’n onweerstaanbare magnetisme sal boei.

Dit sal nie ’n nuwe beweging wees as ons maar net ou en verslete drome gaan afstof nie. Ou drome moet begrawe word. Maar dit sal ook nie ’n nuwe beweging wees as ons nie anderkant die sinisme van die Boetmans, anderkant die resentiment jeens die ou drome gaan kom nie. Kom ons los die ou drome. Kom ons los ook die siniese en adolessente geveg teen die ou drome. Want nóg die een nóg die ander sal vir ons nuwe dinge bring, ’n nuwe beweging bring, ’n nuwe gemeenskap moontlik maak.

Die belangrikste voorwaarde vir die nuwe dinge om te kan gebeur, is dat see en land, beweging en orde, die letterkunde en die politiek, weer hande sal vat.

Wie dink dat ’n nuwe taalbeweging sonder politieke energie suksesvol sal wees, verstaan nie die geskiedenis van taalbewegings nie. Die omgekeerde is ook waar: geen politieke beweging sal suksesvol wees sonder dat dit deur die gees van die letterkunde, die gees van die see, die nuuskierigheid vir die anderkant gedra word nie.

Maar die nuwe Afrikaanse beweging is reeds aan die gebeur, hier onder ons neuse. Oudtshoorn en die KKNK is sy mees tasbare bewys. Waarskynlik verwoord ons dit nie altyd so nie, maar Oudtshoorn het ’n lewende werklikheid geword omdat dit deur ’n nuwe politieke energie gedra word, deur mense wat ’n plek oopgemaak het waarbinne ons mekaar kan ontmoet en kan tuiskom. Maar dit het ook ’n lewende werklikheid geword omdat dit gedra word deur die gees van die see, die nuuskierigheid vir die anderkant. Oudtshoorn beteken die meeste vir ons taal, omdat sowel die letterkunde as die politiek daarin gelyktydig aanwesig is.

Wat dink jy van hierdie lesing? Stuur jou reaksie aan SêNet by katvis22@yahoo.com

boontoe