Hierdie sewe stellings (en Van Wyk Louw het nogal gesê as mens by sewe punte eindig, moet jy nog een soek), hierdie ietwat willekeurige klompie stellings, is om en by ’n kortbegrip van wit middelklas-Afrikaners se antwoord op die grondvraag.

Nou lê dit voor die hand dat hulle elkeen sy eie meriete, maar ook sy eie beperkings het en dat dit binne ’n breër konteks beoordeel moet word. Daarvoor moet die veronderstellings wat onuitgesproke, maar heel duidelik, agter elke stelling lê, aan die orde kom — iets soos die volgende:

U merk dalk teen hierdie tyd ’n tikkie frustrasie met die oppervlakkigheid wat in werklikheid hierdie stellings kenmerk, met ons kollektiewe huiwering om, by wyse van spreke, as ons ’n ploeg sien, dit ’n ploeg te noem. Dit laat my dink aan die onderonsie in The Importance of being Earnest waartydens Cecily vir Gwendoline sê: “When I see a spade, I call it a spade”, en Gwendoline terugkap met: “I am glad to say that I have never seen a spade. It is obvious that our social spheres have been widely different.” U sien, wanneer laas het enige van ons ’n ploeg gesien — veral as ons die afbeelding daarvan op oorlede Volkskas se embleem buite rekening laat?

Dames en here, hier is inderdaad meer as ’n grappie op die spel. Wanneer ons die veronderstellings waarop die voorgaande antwoorde op die grondvraag berus, oorweeg, word dit duidelik dat dit die regte antwoorde mag wees, maar dan op die verkeerde vraag. Anders gestel: die paar gemeenplase waarvan Afrikaners en die organisasies wat hulle belange moet verteenwoordig, hulle bedien wanneer hulle oor die grondvraag praat, is nie bloot in hulle toepaslikheid en oortuigingskrag beperk nie, hulle is deel van die verkeerde diskoers. Om te verduidelik wat ek hiermee bedoel, sal ek die diskoers waarin ons vasgevang is, eers probeer omlyn en dan probeer aantoon voor watter vraag ons in werklikheid gestel word.

2.
Die stellings hier bo se grootste meriete lê in hulle oënskynlike onaanvegbaarheid, maar kom net tereg teen die agtergrond van ’n gemoderniseerde, industriële samelewing en die waardes wat dit onderlê. Ek verwys byvoorbeeld na die vanselfsprekende beroep op en bevestiging van die vrye mark, grootskaalse produksie, stabiliteit van die markomgewing en vertroue in die ekonomie, die verskraling van politiek tot administrasie en die geïmpliseerde beroep op oorhoofse en gedeelde strewes en begeertes wat ons verby onwesenlike verskille na oplossings wat deur almal as voordelig beleef word, kan voer — na die “wen-wen-oplossings” van professionele fasiliteerders. En buiten dat hierdie stellings net binne ’n gemoderniseerde, industriële samelewing tereg kom, het dit in werklikheid net betrekking op bedryfshervorming in die landbou.

As dit waar is dat die algemeenste antwoorde wat uit Afrikanergeledere op die grondvraag gegee word, in werklikheid antwoorde is op die vraag hoe transformasie in kommersiële landbou met die minimum ontwrigting kan plaasvind, dan word die werklike brandpunt met betrekking tot grond en demokrasie in Suid-Afrika kennelik ontduik. Ontduiking is ’n strategie wat werk solank dit werk, maar as dit ophou werk, begin die moeilikheid. (Ek is seker dit geld nou vir niemand hier nie, maar dalk is hier iemand wat iemand ken wat al belasting ontduik het wat hiervan kan getuig.) Die moeilikheid is dat ons ’n gewigtige, gelaaide, plofbare politieke vraag met ’n beperkte, bedryfsgerigte antwoord tegemoet probeer gaan, ’n bietjie soos — eintlik heeltemal soos — die groot ou wat ’n mes uitpluk in ’n skietgeveg.

Alhoewel sommige leiersfigure mag dink dat ’n berekende poging om hierdie ander, belangriker grondvraag te verdoesel, die uitkoms van die belangebotsing wat daarin opgesluit lê, sal versag, is dit waarskynlik nie die grootste rede waarom Afrikaners in elf tale daaroor swyg nie. Ek vermoed nogal nie dat ons die politieke dimensie van die grondvraag sommer goedsmoeds of uit blote hopeloosheid ontduik nie — hoewel ons ons kollektiewe hopeloosheid nie moet onderskat nie. Ek vermoed dat, om dit nou maar so te noem, die bedryfsvraag só tussen ons en die werklike grondvraag staan dat dit ’n blinde kol veroorsaak wat tot gevolg het dat ons net planne maak om tussen die riete deur te kom, terwyl ons die krokodil wat daaragter lê, nie raaksien nie.

Maar hoe is dit moontlik? Ek dink dit gebeur omdat Afrikaners deur ’n moderne bril na die wêreld kyk en eenvoudig verwag dat dié kenmerkend moderne siening sonder meer die maatstaf vir almal se siening is en moet wees. Om dit te verduidelik, moet ons ’n oomblik by die begrip modern of moderniteit stilstaan.

3.
Hierdie is nie die plek, en ek is nie gereed om ’n sistematiese behandeling van modernisering en moderniteit aan te bied nie, maar ’n paar tipiese eienskappe van die moderne kan ons tog help om die verskynsel en ons verhouding daarmee beter te verstaan.

Een is dat modernisering op die oog af ’n eenrigtingproses is — wie dit nie het nie, begeer dit en wie dit het, begeer meer daarvan; dit lyk nie juis of enigiemand genoeg daarvan het en nou minder modern wil wees nie.

Nog een is dat modernisering en industrialisering saamgaan en dat die twee begrippe dikwels uitruilbaar gebruik kan word. Ekonomies gesproke beskryf modernisering juis die oorgang van ’n agrariese of bestaanslandbou-gebaseerde samelewing na ’n industriële of tegnologies-gebaseerde samelewing en kultureel van ’n tradisionele of tradisiegedrewe na ’n inligtings- en produksiegedrewe samelewing.

Hierdie proses word ook met die woord ontwikkeling beskryf, soveel so dat die mensdom aan die hand daarvan in twee dele uiteenval - en dit is nou nie diegene wat reeds teenoor diegene wat nog nie my skoonma ontmoet het of kroukie gespeel het nie — nee, in alle erns word die mensdom verdeel in die ontwikkeldes teenoor die ontwikkelendes. Tot dié mate is modernisering-industrialisering-ontwikkeling tot universele maatstaf en deug verhef.

Moderne of ontwikkelde bevolkings is oorwegend verstedelik en in vergelyking met premoderne bevolkings hoogs geletterd. Hulle neem deel aan massaproduksie en massaverbruik — oftewel industriële produksie en verbruik binne die sogenaamde ekonomie van skaal en is ingeskakel in ’n monetêre ekonomie; met ander woorde, hulle gebruik geld of ander waardesimbole om mee handel te dryf. Hulle is tipies hoogs geïndividualiseerd en bejeën die bande van gemeenskap en tradisie met agterdog. Hulle strewe na welvaart en die simbole daarvan, selfs ten koste van wat voorheen as hulle sieleheil gereken sou word, en hulle doen alles in hulle vermoë om die gelykheid van alle mense wat hulle bely, prakties te verloën en mekaar in prestasie en besit te oortref. Die moderne staat is ook veel meer doeltreffend as sy voorgangers en het ’n sterker greep op die handel en wandel van sy inwoners.

Maar as dit dan waar is dat modernisering ’n eenrigtingproses is, dat moderniteit tot universele norm verhef is en dat Afrikaners ’n gemoderniseerde bevolking is, wat kan dan verkeerd wees met ’n tipies moderne houding jeens grond en die grondvraag in Suid-Afrika? Afrikaners beroem hulle dikwels en met reg op hulle suksesvolle modernisering gedurende die twintigste eeu, die tyd toe hierdie eienskappe ook van hulle min of meer waar geword het, maar is miskien nog té ingenome daarmee om die beperkings wat dit meebring, in te sien. Hulle dink hulle hét reeds wat ander nog begeer, en hulle dink dat dit in hulle guns tel. In terme van modernisering het ons inderdaad wat ander nog begeer, maar of dit in ons guns tel, is ’n heel ander vraag. Dit stel ons voor die diskoers waar dit werklik op aankom.

4.
Suid-Afrika kan beskryf word as ’n ontwikkelende samelewing wat voorheen op koloniale grondslae ingerig is en waarvan die grootste deel hulle tans midde-in die traumatiese proses van modernisering bevind. Dit beteken dat die bindinge van tradisie en gemeenskap by hulle aansienlik sterker as by die volledig gemoderniseerdes, die Afrikaners en breër blanke middelklas is en dat armoede, bevolkingsverskuiwings — steeds gedwonge, maar dié keer deur die “onsigbare hand van die ekonomie” — en ontworteling nog kenmerkend is, terwyl die struktuur van begeertes en die simbole van welvaart, met hulle ondermyning van tradisionele ordes, reeds begin intree het. Die groot, swart bevolking het sy voete op die pad van modernisering geplaas en span nou elke middel tot sy beskikking in om die (nou wel ontwykende) bestemming te bereik. Die belangrikste middel is staatsmag en die belangrikste simbool daarvan is beheer oor en toegang tot grond.

Waar die vroeë modernisering nog met ’n ondergeskikte verhouding van koloniserende grondbesitters tot ingelyfde bevolking weggekom het, het die verwagtings van modernisering en dekolonisering in Afrika hand aan hand gegaan. By die bevryding van kolonies het die inheemse bevolkings hulle tot militêre strategieë gewend wat enersyds die gekoloniseerde grondgebied sou probeer verower en andersyds die koloniale administrasie onder druk sou plaas. Beheer oor grondgebied het dus ’n sentrale rol in die bevrydingstryd gespeel. In Suid-Afrika met sy mirakelagtige onoorwonne oorgawe kón die bevryders nie en het hulle wonderbaarlik genoeg nie nodig gehad om enige grondgebied te verower alvorens hulle die regering sou oorneem nie. Dit het egter meegebring dat die volgende teenstrydigheid ingetree het: alhoewel die swart meerderheid Suid-Afrika reeds tien jaar gelede oorgeneem het, is daar baie groot dele van die land waaroor hulle nog nie beskik nie en wat hulle in praktyk nie beheer nie omdat dit nog deur die eertydse vyande besit en beset word.

Dit is dieselfde teenstrydigheid as wat deur regstellende aksie, bedryfshandveste en swartbemagtigingsoordragte oorkom moet word, maar dit gaan om meer as landbougrond, dit gaan om die land. Interessant om op die Engelse weergawe daarvan te let: in Engels word na “the land question”, “land reform”, “land redistribution”, “landless people”, ens verwys. Engels het skynbaar nie ’n presiese sinoniem vir grond nie, terwyl die Afrikaanse land grootliks met die Engelse land oorvleuel. Grond is ’n kwessie, goed en wel, maar die grond-vraag is ’n land-vraag, want die swart meerderheid wil die land nie net regeer, as ’t ware met ’n volmag van die eienaars nie, hulle wil dit ook besit en beset. Kan hulle daarvoor verkwalik word?

5.
Dames en here, dít is die polities-historiese agtergrond waarteen ’n welmenende buurman op hierdie oomblik êrens op ’n plaashuis se stoep vorentoe skuif in sy stoel en vir sy vriend van baie jare sê: “Ons moet ophou om oor ons grond sentimenteel te wees.” ’n Hele geslag landbouvoorligters, landbouleiers en landboutydskrifte het immers dié boodskap uitgedra: grond is ’n kommoditeit, ’n item op die landbousakeman se balansstaat, en moet as sodanig behandel word. Wat ’n ironie dat hulle onvermoeide arbeid juis nou dat hulle grond in die politieke spervuur beland, vrugte dra. Afrikaners se grootse kulturele prestasie, naamlik suksesvolle modernisering, rus hulle nie toe vir die uitdaging wat die grondvraag stel nie. Dit voorsien ons nie net van die verkeerde antwoorde op die vraag nie, dit het ook vanweë die ondermyning van gemeenskap en tradisie ons vermoë om doeltreffend saam op te tree, so te sê vernietig.

Afrikaners se verspreidingspatrone en grondbesit is nie die blote gevolg van ekonomiese optimalisering en individuele keuse nie, dit het deur gemeenskapsgedrewe prosesse soos die Groot Trek tot stand gekom en boere het tot met die nuwe plaaslikeregeringsbedeling wat in 1995 ingetree het, landelike Suid-Afrika in vele opsigte geadministreer. Selfs die modernisering van die landbou en die platteland, waarby ekonomiese optimalisering en individuele keuse inderdaad aan die bod gekom het, was, te oordeel aan die Afrikaanse plaasroman wat daaruit voortgekom het, gemeenskapsgebeure wat beslis nie in ’n polities-ekonomiese vakuum plaasgevind het nie. Slegs nou dat ons met die onvolhoubaarheid van ons laat-moderne bestaan gekonfronteer word, beide in die plaaslike sin met betrekking tot ons verspreiding en besit en in die globale sin met betrekking tot ekologiese en ekonomiese bedryfskrisisse, het Afrikaners skynbaar opgehou verstaan dat hulle lotsgebonde is en wil elkeen net sy eie boedel red.

Dames en here, in soverre ons van grond ’n blote produksiefaktor maak, ’n kommoditeit om te verhandel, in soverre maak ons van onsself niks meer as setlaars nie. In soverre die Afrikaner homself egter as politieke gemeenskap wil herbevestig, sal ons grond as lewensruimte moet erken en bejeën. En sou die Afrikaner homself nie as politieke gemeenskap herbevestig nie, sal hy ook as etniese en kultuurgemeenskap die verhoog van die geskiedenis verlaat en van homself vergeet. Om onsself as politieke gemeenskap te herbevestig, is nie dieselfde as om een maal in vyf jaar vir ’n Afrikaanse party te stem nie, of op onkritiese instemming en eendersheid gebou nie. Inteendeel, dit is om op te hou retireer en verskoning maak, om vir meer as net die behoud van gevestigde belange in te tree terwyl die gegewe ordes bevestig word.

Om ons bestaan te begrond, sal ten minste vereis dat ons die idee laat vaar dat Afrikaners die natuurlike of regmatige eienaars van die Suid-Afrikaanse platteland is of dat alles waaroor ons ooit gesag gevoer, ons in werklikheid toekom. Dit sal vereis dat ons ons diensbaarheid aan die Suid-Afrikaanse gemenebes nie geringskat of aan ’n selfsugtige transaksie vir aanvaarding en blote belangebeskerming uitlewer nie. Dit sal vereis dat ons die digitale optimisme wat grond as 't ware oorbodig verklaar, temper en die virtuele ruimtes wat ons so doeltreffend benut, sien vir wat dit is: virtueel. (Was dit nie vir die regte Oudtshoorn van klip en beton nie, het ons nie nou feesgevier nie; hierdie fees kon ons nie net sowel op die internet gehou het nie.) Om ons bestaan te begrond, sal vereis dat ons selfstandigheid eerder as onmisbaarheid nastreef, en dat ons ophou terugval, maar strategies konsolideer. Ophou terugval, maar strategies en met die oog op volhoubaarheid konsolideer — by name wat ons aansprake op grond en land aanbetref.



LitNet: 2 Julie 2004

Wil jy reageer op hierdie artikel? Stuur kommentaar na webvoet@litnet.co.za om die gesprek verder te voer op SêNet, ons interaktiewe meningsruimte.

boontoe