Die ander Afrikaanse gemeenskap en die opposisie-politiek

Henry C Jatti Bredekamp

Die Burger-lesingreeks, KKNK, Maart 2002

Uit die aangepaste titel van my bydrae hier kan u reeds agterkom waar ek die klem vanmôre gaan laat val. Nietemin, soos u weet, opposisie-politiek in die Westminster-tradisie is die voortdurende soeke na geleenthede om die regerende party of koalisie se kwesbaarheid bloot te lê. Die hoop is om hulle in ’n volgende verkiesing te verslaan.

Dié benadering van die Demokratiese Party/Alliansie en hulle bondgenote in die Afrikaanse gemeenskap kon tot nou toe nie veel hond haaraf maak onder ANC-ondersteuners in die breë swart geledere nie, bruines ingesluit. Dit is skynbaar teen hierdie agtergrond dat opposisie-gesante uit Afrikaner- of Afrikaanse geledere met hierdie oop gesprek vanmôre wil probeer bepaal hoe die regerende koalisies op die drie owerheidsvlakke vóór die verkiesing van 2004 veel méér kwesbaar gemaak kan word. Ek wil egter vanuit ’n ander invalshoek die dilemma van die Afrikaanse gemeenskap en die opposisie-politiek by u aan die orde bring.

My benadering tot die onderwerp word, soos u spoedig sal agterkom, nie net sterk beïnvloed deur wat ek soggens in Die Burger of Sondae in Rapport oor veranderende Afrikaner-identiteit lees nie. As Afrikaans-geborene uit die Overberg van die middel-twintigste eeu kom ek van ’n sendingreservaat. My vroegste leef- en denkwêreld is binne daardie sosiale milieu en Afrikaanse taallandskap aan my geopenbaar, al het ek sedertdien tot stadsjapie en kwasiwêreldburger gevorder. In dié proses het ek, vanweë anti-apartheid blootstelling, ’n wedergebore Afrika(aanse) mens geword.

Danksy hierdie renaissance kon ek nie terugdeins toe die filosoof Johann Rossouw my vroeër vanjaar ter elfder ure oproep om op hierdie Paasmôre met u ’n oop gesprek oor Die Afrikaanse gemeenskap en die opposisie-politiek te kom inlei nie. Dit doen ek nou aan die hand van drie kernpunte.

1. Die politiek van identiteit en Afrikaanse terminologie-wysigings

Daar skyn geen twyfel te wees nie dat die lesingreeks-organiseerders doelbewus op die term “Afrikaanse gemeenskap” in plaas van “Afrikaner-gemeenskap”‘ besluit het. Hulle keuse dui op ’n ontwikkeling in hoofsaaklik Afrikaner-geledere in die diskoers oor die politiek van identiteit. In dié verband herinner ’n Volksblad-joernalis ons verlede jaar, met verwysing na terminologieskeppinge in die Afrikaanse pers en media oor Afrikaner-identiteit, daaraan dat:

Vanweë politieke verwikkelinge word Afrikaanssprekendes deur talle mense reeds as Afrikaanses beskryf en nie as Afrikaners nie.[1]

Elkeen in ons land is vandag mens, wêreldburger, Suid-Afrikaner, en dan ook nog Afrikaner. As ek dan as Afrikaner moet bepaal wat ’n mede-Afrikaner is, kom ek net by een eenvoudige waarheid uit: almal wat saam Afrikaans geskep het en saam Afrikaans praat.[2]

Dié sentiment van dié besonderse Sestiger, wat ons enkele maande gelede in die aarde van prekoloniale Chainokwa- en Hessekwaland by Onrustrivier gaan weglê het, ondergaan deesdae ’n anderste wedergeboorte in die opposisiepolitiek van postapartheid-Suid-Afrika. Rabie se post-Paryse wroeging van die laat vyftigs oor “Hoe kan ek my agtergrond met een slag afskud?”[3] het in die negentigs en vroeë tweeduisends ook talle in die Afrikaanse gemeenskap se dilemma geword.

Dit is myns insiens haas ondenkbaar dat Afrikaanssprekende mense teen wie op grond van hul Khoisan-erfenis, slawe-oorsprong of Bantu-sprekende herkoms gediskrimineer is, nou weens politiek-gedrewe oorwegings ’n uitnodiging tot mede-Afrikanerskap kan aanvaar. Jan Rabie se “eenvoudige waarheid” is as gevolg van die Nasionale Party se groot andersmaak van ons met ’n Khoisan-en slaweoorsprong, in die Suider-Afrika ná 1948 as onwaar beleef.

Vanweë die historiese bagasie wat die konsepsuele term “Afrikaner” met hom saamdra, sal almal buite die genealogiese ruimte van JA Heese se Die Herkoms van die Afrikaner 1657-1867 uit die jaar 1971, nooit werklik vir hulle onder die woord “Afrikaner” ’n respektabele tuiste kan vind nie. Daarom verbaas die nuwe Afrikaanse strydros, dr Christa van Louw uit Abraham Esau se Calvinia se heftige reaksie, soos gerapporteer in Beeld verlede jaar, my nie: “Moenie sê ek is ’n Afrikaner.”[4]

Toevallig lees ek enkele maande later in Carel Boshoff IV se pamflet, Afrikaanse Rewolusie van November 2001, ’n belydenis dat hy “geen antwoord op die grondvraag — is daar nog ’n Afrikanervolk? — kan gee nie.” Wat hy wel vermoed, is dat daar in die Afrika-eeu nog vir hom “’n Afrikaanse lewe [sal] wees”‘, want “Ek is nie vir onderhorigheid gebore nie.”[5]

Hier vind Carel Boshoff moontlik aansluiting by Martinus van Schalkwyk se parlementêre standpunt oor die Afrikaner: “Die essensie van die Afrikaner se siel is Afrikaans.”[6]

’n Sensitiwiteit vir die etikettering van ’n teikengroep Afrikaanssprekendes as “bruin Afrikaners” het skynbaar reeds in die vroeë negentigs by Van Louw se Stigting vir die Bemagtiging deur Afrikaans, en die latere Die Groep van 63, ’n Afrikaans-terminologie-wysiging in die hand begin werk. Bruin en/of swart Afrikaanssprekendes is langs hierdie weg by die Afrikaner se taalpolitiek van die nuwe Suid-Afrika — dws die opposisie-politiek — betrek, veral op literêr-akademiese vlak.

In hoeverre daar egter oor ’n wye spektrum (dws met die sowat 2,8 miljoen wittes en sowat 5,8 miljoen bruines[7] se taalverteenwoordigers) buite die akademiese vlak reeds met Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners oor die aanname van “Afrikaanses” of “Afrikaanse gemeenskap” as ’n inklusiewe identiteitsmerker onderhandel is, kon ek nog nie vasstel nie. My aanname vir die doel van hierdie oop gesprek is nogtans dat swart, en meer bepaald, bruin mense, oftewel mense van slawe- en Khoisan-herkoms wat steeds Afrikaans as huistaal aanwend, by hierdie debat ingesluit word. Hoedanig hulle hulle egter as deel daarvan en die opposisie-politiek beskou, wag ek vir hierdie oop gesprek om vir u en my duidelikheid oor te bring.

Nietemin, oor een bepaalde perspektief hierop is ek redelik duidelik: kollektief gesproke verteenwoordig Afrikaanssprekendes van slawe- en Khoisan-herkoms ’n losser en wyer verskeidenheid van politieke verbondenheid aan politieke partye as wat die geval met Afrikaners nog altyd was. Eersgenoemde groep Afrikaanses verteenwoordig vir my die “ander” Afrikaanse gemeenskap wat in vanmôre se oorhoofse lesingtitel op subtiele wyse probeer ondervang word. Dit is verteenwoordigend van die gemeenskap waaraan ek nog sosiaal met ’n historiese naelstring verbind is.

2. Die opposisie-politiek en die “ander” Afrikaanse gemeenskap

Breedweg is betreklik min “ander” Afrikaanses passievolle taalstryders of partypolitieke aktiviste. Taal is vir hulle meestal hoofsaaklik ’n gebruiksartikel vir kommunikasie en sosiale bemagtiging vanweë hul histories-bepaalde koloniale taalidentiteit. Die inheemse antieke taal van hul voorsate is in die gang van hulle koloniale geskiedenis grootliks aan ’n sosiale afsterwe onderwerp. Sodoende het daar onder die ander Afrikaanse gemeenskap uit die inheemse en vroeë slawebevolking mettertyd ’n historiese patroon van taalbemagtiging ontwikkel: hulle bemeester en gebruik die een tot tyd en wyl ’n ander heersende taal weer baasgeraak moet word, hoe pynlik ook al die proses. Dit was immers die geval met ons van Van Riebeeck tot Mandela.

Wat egter hier nie uit die oog verloor moet word nie, is dat politieke verwikkelinge hier te lande ons reeds lank voor die 1990’s deel van ’n ander Afrikaanse gemeenskapstradisie gemaak het. Dit spruit uit ’n vroeëre politieke beklemtoning van ons voorouers se andersheid as medetaalgenote ter regverdiging van hul uitsluiting uit projekte ter bevordering van ware Afrikaner-identiteit. Hulle is nie as medetaalgenote na waarde geskat nie. Die identiteitsdilemma wat vir hulle daaruit voortgespruit het, maak dat so baie van ons as eerstegenerasie middelklas “ander” Afrikaanssprekendes ons kinders van moederskoot af in die Engelse taal maar laat grootword het — veral in die stad en gaandeweg op die platteland. Die gevolg is dat heelwat huidige meningvormers oor die taal uit die ander Afrikaanse gemeenskap waarskynlik ’n laaste geslag Afrikaanssprekendes verteenwoordig.

Maar hulle staan polities gesproke nie onverskillig teenoor dié taal waarin hulle in hul jongelingsjare hul lewens- en wêreldbeskouing gevorm het nie. Hul deelname aan die Afrikaanse politieke taaldebat is ter wille van die menseregte-ideaal van taalgelykheid, en staan nie in die teken van ’n taaldebat per se nie! Hul deelname aan die taaldebat is ’n manier om in die bresse te tree vir daardie agtergesette bruin gemeenskap waaruit hulle in die apartheidsjare ontspring het. Dit is hul manier van dankie sê aan gewaardeerde ouers en ’n gemeenskap waarvan hulle eens deel was — en hopelik nog deel is. Maar hul deelname aan die taaldebat is nie omdat hulle ’n Afrikaner-passie vir die taal het nie, al geniet ons die lees, skryf en aanhoor daarvan in al sy nuanses.

Prosesse voor en tydens die ondergang van apartheid het meegewerk tot die groeiende ontwaking in die “ander” Afrikaanse gemeenskap oor hulle Khoisan- en, in ’n mindere mate, slawe-verwante identiteit — ’n identiteit wat hom vorentoe moontlik betekenisvol in beide die regerende en opposisie-politiek kan laat geld. Die uitkoms hiervan sal onder meer bepaal word deur in hoe ’n mate ’n beduidende sektor van die “ander” Afrikaanse gemeenskap se belange in kultuur, erfenis en ekonomiese bemagtiging in die politieke sfeer self ondervang word. Die “ander” Afrikaanse gemeenskap is immers ná die onlangse verbrokkeling van die DA skynbaar ewe sterk in beide die opposisie-politiek en die ontluikende regerende politieke alliansie van die ANC/NNP in die Wes- en Noord-Kaap verteenwoordig.

Hoe opvallend is dit nie dat wat die Wes-Kaap betref, was dit juis ’n leier uit die ander Afrikaanse gemeenskap, nou die Griekwa-gebore Wes-Kaapse premier, wat die opposisie-party in die smeltkroes laat beland het. Binne dié politieke ruimte en ander spasies wil sy party nou op ’n anderse manier beide alliansiegenoot en opposisie-gewete vir die ANC-regering wees. Byna soos die KwaZulu-Natals-gevestigde Inkatha Vryheidsparty wie se steunbasis elders as die Afrikaanse gemeenskap lê. Die ggressiewe/assertiewe DP/DA begeer egter sterk van Afrikaanse gemeenskappe af om ’n meer effektiewe opposisie-party te kan word.

Nóg die NNP nóg die DP/DA het gunstige kiesersgetalle in die nuwe Suid-Afrika aan hulle kant. Maar die inhoud en gees van die Grondwet kan wel in hulle guns tel. Die Afrikaanse gemeenskap(pe) se belange behoort doeltreffend ondervang te kan word as ons in woord en daad die regering, en alle Suid-Afrikaners se handelinge, voortdurend aan die eise van die Grondwet toets. Dit is in die gees van hierdie grondwet dat ware Khoisan-groepe soos die Griekwas, Namas, ‡Khomani en andere, toenemend erkenning as verteenwoordigend van die vroegste bewoners begin geniet — al het, soos reeds genoem, sommige se taal ’n sosiale dood gesterf en die meeste van hulle vandag hoofsaaklik hulle saak net op Afrikaans kan stel.

Ten laaste wil ek vir die doel van hierdie oop gesprek enkele wenke aan veral meningvormers in die breë Afrikaanse gemeenskap deurgee.

3. Wenke aan Afrikaanses in die opposisie-politiek

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.