Sprookjes en horror van de dynastie

Gawie Keyser

Als het sprookje de metafoor is voor het koninklijk huwelijk, past het historische horrorverhaal dan als vergelijkende beeldspraak bij de hofbegrafenis? Wellicht als de definitie wordt gehanteerd van Anton Haakman in Afgronden: Verontrustende literatuur uit de Romantiek: “In het gotische romangenre vormen bijgeloof, religie en de even mooie als gruwelijke natuur de elementen die melodramatische taferelen in een sfeer tussen droom en ontwaken mogelijk maken”. Tijdens de begrafenis van prins Claus vermengden deze elementen zich om een hoger doel te bereiken: het continueren van de constitutionele monarchie.

Zo’n veertig jaar geleden had de symboliek rond de begrafenis van Wilhelmina een soortgelijke functie. De vorstin wilde geen officiële rouw en drong erop aan dat wit het overheersende motief zou zijn in en rond de Nieuwe Kerk in Delft. Het openingslied van de rouwdienst luidde: “Ontwaakt, Gij die slaapt en sta op uit de dood”. Het stoffelijk overschot van Wilhelmina werd niet gebalsemd, volgens Trouw “ter ondersteuning van de vergankelijkheid van het leven”. Wilhelmina schijnt te hebben geloofd dat balseming haar wederopstanding zou verhinderen. De blijde boodschap bereikte de mensen via de televisie. De uitzending was een van de eerste grote media events in Nederland. Wilhelmina had het zo gewild, ze stond erop dat de mensen de begrafenis moesten zien als een nieuw begin. Dat lukte. Haar begrafenis maakte deel uit van het ontmythologiseren van de monarchie in West-Europa. De neiging tot nieuwe openheid zette zich door: van het Diana-sprookje tot de beroemde kus op de wang van Beatrix tijdens Koninginnedag en het huwelijk van Willem-Alexander en Máxima.

Net als Wilhelmina hield koningin Beatrix ook nu met de begrafenis van Claus de touwtjes stevig in handen. Niet alleen stuurde ze zelf het ontwerpen van de “gala-lijkkoets”, een absurd woord dat de dood en het rouwen koppelt aan glitter en vermaak. Ook koos ze voor de kleur paars in combinatie met witte struisvogelveren en wat lichtgrijze decoraties. Dat leverde mooie plaatjes op. Dat kon nu, anders dan in 1962 toen men nog geen kleurentelevisie had.

Beatrix weet als geen ander dat al te veel openheid funest is voor de monarchie. De uitvaart van Claus brengt daarom een nieuwe balans. De leden van de koninklijke familie waren bijvoorbeeld onzichtbaar in de koetsen die de rouwstoet vormden. Tranen waren er nauwelijks te zien. Tekenend voor het mythologiseren van het koningshuis dat de ceremonie in de Nieuwe Kerk zou kenmerken was het eerste shot van de televisieregistratie. Vanuit een helikopter verscheen een onwaarschijnlijk beeld: alsof God door de magische sluierbewolking neerkeek op Delft en Oranje. De gebeurtenis laveerde tussen droom en ontwaken, net als in het gotische romangenre. Het regende slechts licht, maar de “gruwelijke natuur” was nadrukkelijk aanwezig als element in het historische horrorverhaal. Troosteloos oogde de grauwe lucht, de herfstige boomgaarden en de nieuwbouwwijken waardoor de “gala-lijkkoets” reed. Melancholisch klonk de eeuwenoude klok van de Nieuwe Kerk, herhaaldelijk in beeld gebracht dankzij de schitterende, maanden van tevoren geplande close-up van de NOS.

In deze sfeer zijn teksten als: “De geest van God zweefde over het water”, voorgelezen door dominee Carel ter Linden, geen bijgeloof, maar de normaalste zaak van de wereld. De constatering van dichter/priester Huub Oosterhuis dat prins Claus “niet zo’n kerkganger was” en dat “het woord God” niet uit zijn mond kwam, bracht geen ironie of verlichting. Integendeel, het integere levensverhaal van de prins droeg alleen maar bij tot het gewijde karakter van de bijeenkomst. Dat maakte de begrafenis behoorlijk onweerstaanbaar. Wie haar zag rouwen in alle stilte ‘de vrouw die hield van de man die nu in de kist lag’, schoot vol.

Niets symboliseerde het mythologiseren van de monarchie beter dan de kelder, hoofdelement van het gotische genre. Minutenlang stonden de Oranjes tijdens de begrafenis achter het gordijn bij de kist. Overigens is het niet zo vanzelfsprekend dat het koningshuis een grafkelder heeft in Delft. Bijzetting in zo’n kelder is immers een katholiek gebruik. De kelder in de Nieuwe Kerk was aanvankelijk gereserveerd voor heiligen. Tijdens de begrafenis maakte de afzondering in deze ruimte de rouwende vorstin en haar kinderen tot bijna mystieke wezens. Dat zijn ze ook in zekere zin. Ze hebben als hoger doel het continueren van het Huis van Oranje.

Het leven en de dood van koninklijken zijn per definitie melodramatisch. Daar hebben gewone mensen ook behoefte aan. Het dagblad Trouw had het een week geleden al door. Het schreef: “De tweeduizend kilo zware sluitsteen is gelicht. Voor het eerst in veertig jaar is de grafkelder van de Oranjes geopend. Voor de ontvangst van de 44ste dode”.

Toch was het spektakel in Delft vrij on-Nederlands. Het stond in schril contrast met het rouwproces. Dat was een typisch calvinistische aangelegenheid, compleet met scouts, chocolademelk en lange rijen mensen die Claus nog even wilden groeten. Deze rust was geheel anders dan het tumultueuze rouwproces om de “Queen Mum” in Engeland. Daar ontstond namelijk een woordenstrijd tussen de Daily Mail en The Guardian over de vraag waarom het land niet massaal aan het rouwen sloeg. Uiteindelijk won de Mail: miljoenen mensen bewezen tijdens de begrafenis de laatste eer aan de moeder van koningin Elisabeth.

In Nederland viel alles geruisloos op z’n plaats, alsof iedereen instinctief reageert wanneer het gaat om een Oranje-spektakel. Misschien is dat ook zo, en ontlenen de mensen van dit land hun identiteit aan de sprookjes en de horrorverhalen van de dynastie. Niet voor niets hing de Nederlandse vlag over de kist.

© Gawie Keyser / De Groene Amsterdammer

terug    /     boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.