Doods verhaal in levendig Venetië

Hendrik-Jan de Wit

Rosita Steenbeek: Ballets Russes, Een Venetiaanse roman. Amsterdam: Prometheus, 2002. ISBN: 90 446 0085 0. Prijs: € 19,95. 256 pagina’s.

Hij ziet de stoet gondels van toen aan zich voorbijtrekken, langzaam, de eerste met de door een zwart kleed overdekte kist, de gouden engel op de voorsteven lichtgevend in de zon, de zwarte sluier die over de golven deint. Op de volgende gondel staat de pope in gouden gewaad, een ronde mitra op het hoofd, geflankeerd door zijn assistent in zilveren uitdossing, bestikt met openbrekende graven. Daarachter de lange, trage stoet zwarte boten met vrienden en verwanten. Het is stil, geluidloos priemen de gondeliers hun lange stokken in het water. De lagune wiegt onder zijn voeten, dan is ook hij op het kerkhof. (59)

De stad Venetië vormt het decor in de vorig jaar verschenen roman Ballets Russes van Rosita Steenbeek. Nergens anders varen schepen de overledene naar de laatste rustplaats dan in Venetië; het beeld van Hades die de dode naar de overzijde van de Styx brengt, doemt voor je op. De schitterende metafoor zoals Thomas Mann die omschreef in zijn novelle Der Tod in Venedig uit 1911, is voor Rosita nog steeds niet uitgewerkt. Voor haar bestaat Venetië uit de dood, een kerkhof (San Michele), een stel Russen (Brodsky en Strawinsky) en de liefde. Een combinatie van thema’s die Steenbeek al eerder uitermate effectief uitwerkte in Schimmenrijk (1999). Het decor verschilt echter, want Schimmenrijk en het latere Thuis in Rome spelen in haar geliefde Rome, de eeuwige stad waar Steenbeek sinds 1985 een groot deel van het jaar woont.

Een voorproefje van Ballets Russes met de titel Ontmoeting in Venetië (2000) had mij al nieuwsgierig gemaakt. In het gevaar van een roman over Venetië schuilt eveneens de kracht: de thematiek van dood, decadentie, schoonheid en verval is al zo vaak behandeld dat het verhaal binnen dit decor een geheel eigen weg moet kiezen. Anders blijven de gebeurtenissen hangen in mooie beschrijvingen, zonder diepgang in de personages zelf. Het moeras waar de schrijver zich in begeeft is levensgevaarlijk en hij of zij moet zeer bedreven zijn om er niet in weg te zakken. In die zin is de stad zelf metaforisch voor het gevaar: de schrijver dreigt elk moment te verdrinken in de dreigende overstroming.

Ballets Russes speelt in het moderne Venetië boordevol toeristen en uiterlijk vertoon. De hoofdpersoon is Salvo: een student die zijn studie Russisch heeft laten varen voor de liefde en in zijn onderhoud voorziet als doodgraver op het kerkhof San Michele. Salvo bevindt zich aan het begin van de roman in een moeilijk parket: zijn geliefde Flaminia, een getrouwde vrouw, kiest gedurende de roman weer voor haar man. De roman speelt zich af gedurende het beroemde Venetiaanse carnaval en de hoofdstukken dragen ook de dagen waarop het carnaval zich afspeelt als titel; het verhaal duurt ongeveer anderhalve week, van vrijdag tot aswoensdag.

Salvo studeert Russisch maar zijn vader wil vanwege de affaire met een getrouwde vrouw de studie niet meer bekostigen. Hierdoor is hij op het kerkhof-eiland San Michele beland. Toch heeft Salvo veel belangstelling voor de dode en de levende Russen in Venetië. Hij bezoekt regelmatig onder werktijd de graven van de dichter Brodsky en de componist Strawinsky, die beide begraven liggen op het dodeneiland San Michele. Gedurende het verhaal treedt Salvo in contact met de Russische ballerina en prinses Irina Kratkoroeki. De oude vrouw komt niet meer haar huis uit en Salvo bezoekt haar. Ze vertelt hem over haar carrière als balletdanseres en over haar vriendschap met beroemde Venetianen als Strawinsky en Peggy Guggenheim.

Prachtige ingrediënten voor een mooi verhaal en toch ontbreekt hier iets essentieels aan, namelijk leven! De hele roman blijft hangen in mooie tochtjes door Venetië, al dan niet op een busboot of gondel; beschrijvingen van het carnaval en grootse ontmoetingen met het verleden. Salvo, de hoofdpersoon, ondergaat weinig verandering gedurende de roman. Het hele verhaal blijft Salvo steken in het monumentale decor Venetië. Over het innerlijke gevoelsleven van Salvo komt de lezer niet veel meer te weten dan dat hij liefdesverdriet heeft. De relatie met Flaminia blijkt te zijn gebaseerd op de verliefdheid van homovriend Tom voor Salvo; hier komt Salvo vlak voor Toms dood achter. Een theatrale scène maar de verteller laat je in de steek in de verwerking van deze tragische gebeurtenissen. Hoofdpersoon Salvo komt niet veel verder dan de constatering dat hij zich bedrogen voelt door zijn overleden vriend: ‘Dus Tom had een dubieuze rol gespeeld. Vreemd om boos te worden op iemand die je net begraven hebt.’ (253)

Steenbeek is er helaas niet in geslaagd haar verhaal boven het mooie Venetië te verheffen. Ze heeft prachtige elementen voor een mooie geschiedenis en intrigerende personages. Maar de ontwikkeling die Salvo ondergaat is miniem en blijft teveel steken in een paar droog opgesomde feitjes. Het dodeneiland is hier exemplarisch voor, want in de scènes waarin oude lijken opgegraven worden, zit het meeste leven. Een moeilijke ruiming van een dode wordt door de verteller op misselijkmakende manier beschreven:

Ook de kist is intact, het lichaam kon geen kant uit. Vlees, kleren en aarde zijn een grauw geheel geworden. Alleen op de plek van het hoofd ligt een keurige kale schedel.
[…]
Het lichaam zit vast aan de bodem van de kist. Met spaden en een pikhouweel maken ze het los. Salvo wordt misselijk van die weerzinwekkende cocktail van mandarijnengeur en lijklucht. En van die aanblik, maar hij doet zijn best niets te laten merken. Aan vier hoeken steken ze een lange metalen haak onder het lichaam, ze proberen het op te tillen, maar het zit nog vast. Uiteindelijk lukt het Dino door de schop eronder te schuiven. Het is een grijzige langwerpige plak geworden.
Er wordt een touw onder het midden door getrokken, van middel kan je eigenlijk niet meer spreken.
Nu zijn ze allemaal heel geconcentreerd, vier tillen met een haak, één met het touw.
‘Kijk uit dat het niet uit elkaar valt.’
Ze moeten het wel vastpakken. Het vlees is wittig en zeepachtig geworden, het blijft aan de handschoenen zitten.
In de kist.
Deksel erop. (110-112)

In dergelijke scènes blinkt Steenbeek uit; ze beschrijft in geur en kleur de opgraving van het halfvergane lichaam. Maar het verhaal zelf weet ze niet om te vormen in een vertelling waarin emoties en aangrijpende gebeurtenissen centraal staan; het blijft bij mooie woorden en zoete beschrijvingen. Voor degene die kan genieten van het prachtige Venetië is Ballets Russes zeker een aanrader, maar de liefhebber van een goed verhaal kan de roman beter laten liggen. Dat is het gevaar als je een verhaal laat afspelen in een dergelijk decor van dood, decadentie, bedorven schoonheid, verval en bederf. Ballets Russes biedt prachtige beschrijvingen van een groots decor vol met dood en verval, maar het verhaal zelf blijft doods.

Almelo, 13 maart 2003

terug    /     boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.