De Achterflap

Een nieuwe rubriek met nieuw binnengekomen boeken

Hendrik-Jan de Wit

Inleiding
Stapels boeken komen er iedere week uit in Nederland. Een fors deel is nieuwe literatuur: Willem Brakman, Leonard Nollens, Koos van Zomeren en Menno Wegman. Allemaal boeiende boeken: van dikke, kloeke verzamelingen van 1000 bladzijden tot dunne, magere, maar diepzinnige dichtbundeltjes van 50 pagina's.

Het is onmogelijk om al deze boeken uitgebreid te behandelen op NedLitNu. Daarom verschijnt er vanaf nu met enige regelmaat de nieuwe rubriek De Achterflap. Het streven is om ongeveer tien afleveringen per jaar te maken. Zo blijft u op de hoogte van wat er allemaal verschijnt en wat er allemaal ongerecenseerd blijft.

De boeken krijgen geen intensieve bespreking in deze rubriek, dat is onmogelijk. Vandaar de naam 'De Achterflap', omdat de meeste informatie van de achterflap van het boek wordt gehaald. Ieder signalement probeer ik tot één alinea te beperken. Aan het eind vermeld ik de gegevens van het boek.

Sommige boeken verdienen meer aandacht en krijgen later een grote recensie in mijn rubriek. De stevige, goed onderbouwde recensie kunt u dus van mij blijven verwachten. De Achterflap behandelt de boeken die meer waard zijn dan een vermelding.

Uw recensent

Inhoud:

Proza
'Jarige' Van der Heijden krijgt wat hij verdient
Veertig jaar schrijver!
Ouwehoer-romans
De piraat verovert
Sodemieter op!

Poëzie
Stadslyriek van Wigman
Gruwez op een cd
Gedichten Adriaan Roland Holst weer verkrijgbaar
Nolens laat alle deuren op een kier
De poëtische draad kwijtraken
De gedichten bij het levensverhaal

Biografieën
Nederlands zwarte bladzijden
Geen beslommeringen vanuit de echtelijke sponde
Deze en gene zijde

Diversen
Voor tijdens het poepelen
Kunst versus wetenschap
De poëzie voor het volk verheven
Kunst begint bij de droom

PROZA

'Jarige' Van der Heijden krijgt wat hij verdient
Even woedde er vorig jaar november een orkaan door de Amsterdamse grachten. De uitgever Querido van A.F.Th. van der Heijden vergat dat zijn succesvolle auteur vijfentwintig jaar al bij hem publiceerde. Van der Heijden was heel boos, zo boos dat hij dreigde te vertrekken naar een uitgever die wel aan hem dacht. Uiteindelijk liep het conflict met een sisser af en bleef alles zoals het was.

De beloning ligt nu (eindelijk) in de boekwinkels: De Gazellejongen, Het verzameld werk van Patricio Canaponi. Vijfentwintig jaar is erg lang en het is boeiend om het eerste werk van de auteur te lezen. De Gazellejongen bevat de verhalenbundel Een gondel in de Herengracht (1978) en de roman De draaideur (1979). Van der Heijden schreef dit allemaal onder het pseudoniem Patrizio Canaponi: 'Geboren ben ik op de boot van Messina naar Genua (- ter hoogte van Civitavecchia, als ik mijn moeder mag geloven. […]),' citeert de achterflap uit de brief waarin Van der Heijden in 1977 zijn pseudoniem voorstelt aan het literaire tijdschrift De Revisor.

Bij het schrijven van zijn magnum opus De tandeloze tijd wierp Van der Heijden het Canaponi-masker van zich af. 'Voor de oude A.F.Th. van der Heijden-fans, maar vooral ook voor de fans van zijn laatste alter-ego A.F.Th., die willen weten waar het allemaal ooit mee begon.' De achterflap vermeldt helaas hier niet bij dat het ook een verjaardagscadeautje is voor Van der Heijden zelf. Overigens suggereert Van der Heijden zelf al de titel ergens in zijn vorig jaar verschenen dagboekaantekeningen Engelenplaque. Hij stelt daarin voor om het verzameld werk van Canaponi te voorzien van de titel De Gazellejongen. Een droom is werkelijkheid geworden, een jaar na de echte vijfentwintig jaar. De orkaan in de Amsterdamse grachtengordel van vorige jaar is veranderd in een storm in een glas bier.

A.F.Th. van der Heijden: De Gazellejongen, Het verzameld werk van Partrizio Canaponi. Jubileumuitgave. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2004. ISBN: 90 214 6718 6 (gebonden), 90 214 6719 4. Prijs: € 21,95 (gebonden), € 17,95 (paperback). 328 pagina's.

Veertig jaar schrijver!
In tegenstelling tot wat er bij Van der Heijden gebeurd is, denkt uitgever De Arbeiderspers wel aan zijn jarige schrijvers. Koos van Zomeren krijgt van zijn uitgever voor zijn veertigjarig schrijverschap een mooie bundel essays waarin zijn oeuvre besproken wordt. Ed van Eeden, Monica Soeting, Willem van Toorn en Gerben Wynia buigen zich samen met Koos van Zomeren zelf over het omvangrijke werk van de dierenliefhebber. Misschien is Koos van Zomeren wel de enige die schrijft over de Nederlandse natuur en de sfeer op het platteland, constateren zij in een reeks wervelende bijdrages.

De vormgeving van de essaybundel is erg speels en daardoor leuk. Het omslag bevat namelijk het kopijpapier van uitgever De Arbeider, waarin met dichtvallende typeletters de titel staat gedrukt. Het refereert naar de afdruk in het midden van het boek, waarin blijkt dat Van Zomeren zijn teksten nog altijd keurig typt. Aan het eind van een reeks foto's staat op bladzijde 35 van het typoscript van de roman Een deur in oktober. Van Zomeren heeft zijn typemachine blijkbaar nooit verruild voor een moderne tekstverwerkende computer.

Het boek biedt in de essays pakkende beschrijvingen van een auteur die altijd werkt, of liever zegt: 'dat ik eigenlijk nooit werk'. Zozeer is het schrijverschap een onderdeel van zijn dagelijks leven geworden, dat het maken van een boek routine is geworden.

Ed van Eeden, Monica Soeting, Willem van Toorn, Gerben Wynia en Koos van Zomeren: Want je ziet niet alleen wat je ziet, Over het werk van Koos van Zomeren. Amsterdam, Antwerpen: Uitgever De Arbeiderspers, 2004. ISBN: 90 295 0379 3. Prijs: € 12,00. 128 pagina's.

Niet alleen een essaybundel van zijn uitgever is voor Koos van Zomeren genoeg om zijn veertigjarig schrijverschap te vieren. Van Zomeren bouwt zijn eigen feestje: twee weken voordat de bundel verscheen, kwam het zevenenveertigste boek van Koos van Zomeren bij zijn uitgever uit. De roman heet: Het leven heeft geen geheimen. Volgens de achterflap brengt Van Zomeren een boeiend verhaal:

Het verhaal over een man die op een begraafplaats in Arnhem zijn stem verliest. Het verhaal over een Duitse soldaat die wordt meegesleurd in een Russische gebeurtenis.
Het verhaal over het broertje dat er nooit helemaal bij heeft gehoord.

De verteller vermengt de drie verhalen tot één verhaal, een roman over het leven.

Koos van Zomeren: Het leven heeft geen geheimen. Roman. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij De Arbeiderspers, 2004. ISBN: 90 295 5871 7. Prijs: € 14,95. 122 pagina's.

Ouwehoer-romans
Nog iets productiever dan Van Zomeren is Willem Brakman. Jaarlijks verschijnt er wel een boek van hem. Het afgelopen jaar zelfs twee keer. In april was het de roman De afwijzing en in november kwam de 52^e roman en tweede autobiografie met de veelzeggende titel J'accuse! In het boek geeft hij 'alle mensen van vroeger (hijzelf incluis)' een flinke opdonder, vertelt het achterflap geheimzinnig.

Zoals van Brakman te verwachten is, viert de verwarring de hoogtij. Een autobiografie in de klassieke zin van het woord, is J'accuse! Vanzelfsprekend niet. Want Brakman schept verwarring. Kun je een verteller serieus nemen die op de eerste bladzijde vertelt dat hij alleen van onbetrouwbare autobiografieën houdt? In postmoderne theoretische bespiegelen over de autobiografie haalt de verteller van de lezer voortdurend uit het levensverhaal. Immers de lezer moet wel weten dat het om een autobiografie gaat.

Misschien lijkt J'accuse! nog het meeste op de ouwehoer-romans van Brakman. De verteller kan heerlijk zemelen over niks. Verrassende zinswendingen, daar is de schrijver die in Boekelo woont vooral goed in. In terloopse mededelingen vertelt de verteller een heel ander verhaal dan dat er staat.

Haast zou ik nog vergeten te melden dat ik na de oorlog medicijnen ben gaan studeren, het is als ik erover nadenk een prachtige studie. Mijn vader zag het echter somber in en als ik langs de vloedlijn loop op het strand, afgedekt door de duinen, de wind in de rug en tot aan de horizon geen schelpenvisser, dan moet ik hem gelijk geven. Hij is niet als de andere studenten, was zijn oordeel. (154)

Brakman is niet altijd even toegankelijk. Zo vraagt de in april verschenen roman De afwijzing om een zorgvuldige lezing en kun je beter het boek twee of drie keer lezen voor een goed begrip. J'accuse! is weer een heel ander werk, dat bijna als een niemendalletje wegleest. Maar wees op je hoede bij Brakman. Een snelle stijl zegt niet dat het boek niks voorstelt.

De illustraties op de kaften van zijn romans maakt Brakman trouwens zelf. Het laat zien dat Brakman een ware kunstenaar is die de kwast, de aquarelpenseel of de houtskool eveneens weet te hanteren.

Willem Brakman: J'accuse! Een autobiografie. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2004. ISBN: 90 214 5289 8. Prijs: € 16,50. 160 pagina's.

Willem Brakman: De afwijzing. Roman. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2004. ISBN: 90 214 5284 7. Prijs: € 15,90. 136 pagina's.

De piraat verovert
Het lapje op zijn oog, doet denken aan een piraat. In zekere zin is journalist Wim Kayzer (1946) dat ook. Hij interviewde veel groten der aarde, van Coetzee tot aan Vroman. Hij is bekend vanwege zijn erudiete houding, die het gevoel buitensluit. Dan lijkt hij precies een piraat die de zaken boven het mededogen prefereert. Nu waagt de 58-jarige zich aan een roman. De kloekheid van 656 pagina's doet het ergste vrezen. '[E]en overweldigende roman over verlangen en verlatenheid', noemt de achterflap het romandebuut van Kayzer. Overweldigend is het werk zeker, alleen al het vuistdikke boek is genoeg voor een hernia.

Het verhaal is ongeveer het volgende: een huisarts verlaat het hoge Noorden en vlucht naar het huis van Sophie Grefeuille in Frankrijk. Het boek is eigenlijk een grote aantekening aan Sophie, bij leven een caféhoudster van een naburig dorp. In alle eenzaamheid zoekt de arts betekenis van het leven. Het boek is een ellenlange bespiegeling van de arts over zijn patiënten, zijn grote liefde Maria, die hem plotseling verliet, en zijn oude vriend Simon, die teveel dronk. Het levert een gevoelig stuk proza op, met veel boektitels, namen en andere eruditie, zoals van Wim Kayzer te verwachten valt.

Weet je wat het betekent als alle patiënten in je ronddansen, als je onafwendbaar door al hun geheime driften, wensen en herinneringen in bezit wordt genomen? Plotseling ben je dan iedereen, van de ene minuut op de andere, alsof je patiënten hebben besloten allemaal tegelijk los te breken om zich door je zenuwbanen naar je hersens te vreten en alles te vernietigen wat nog van jou was. Plotseling ben je dan iedereen, behalve jezelf.

Wim Kayzer: De waarnemer. Roman. [Amsterdam:] Uitgeverij Balans, 2004. ISBN: 90 5018 644 0. Prijs: € 25,00. 656 pagina's.

Sodemieter op!

Wat voor een verhaal gaat die vader aan zijn kind vertellen?
Hij gaat een sage vertellen. Vader geeft geen geschiedenis of aardrijkskunde, hij geeft geen wetenschappelijke verklaring van een natuurverschijnsel. Vader laat zijn fantasie werken, zijn fantasie, zijn geloof. Hij vertelt. (69)

De Amsterdamse dominee Nico ter Linden is de vader in zijn eigen hervertelling van de bijbel. Hij vertelt de millennia oude verhalen opnieuw aan een publiek dat niet opgevoed is in de traditie van het christelijke geloof. De totale compositie bevat zes kloeke delen boordevol met vertellingen uit de bijbel. Het project heet Het verhaal gaat…en is gepubliceerd tussen 1996 en 2003. Ter Linden bloemleest zijn magnum opus in het handzamere boek De mooiste bijbelverhalen dat onlangs verscheen.

Vijfennegentig bijbelverhalen bevat de bundel. '[D]e mooiste en bekendste verhalen van het Oude en Nieuwe Testament' zijn in de bloemlezing opgenomen. Ze staan er allemaal in: de schepping, de zondvloed, de toren van Babel, de tien geboden, het gouden kalf en de legendarische Simson. De verhalen over Jezus en zijn volgelingen zijn eveneens rijkelijk vertegenwoordigd.

Helaas mis ik wel het verhaal dat mij langgeleden deed besluiten om het eerste deel van de reeks Het verhaal gaat… aan te schaffen. Het is het verhaal van Lot in Sodom. Hij krijgt twee engelen op bezoek en het gepeupel buiten, wil gemeenschap met de twee vreemdelingen hebben. De grote groep mensen richt zich uiteindelijk tot Lot: 'Jij bent een buitenlander en jij wilt ons vertellen hoe het hoort? Ga terug naar je eigen land, sodemieter op!'. Het is Ter Linden ten voeten uit. In zijn bloemlezing ontbreekt dan dit verhaal, de vele andere vertellingen doen dit echter vergeten.

Nico ter Linden: De mooiste bijbelverhalen. [Amsterdam]: Uitgeverij Balans, 2004. ISBN: 90 5018 636 x. Prijs: € 15,00. 456 pagina's.

POËZIE

Stadslyriek van Wigman
De wesp, het lichaam en het mes. Stadsdichter Menno Wigman (1966) komt goed op dreef in zijn nieuwe dichtbundel Dit is mijn dag. Een transparante, technisch meesterlijke gedichten typeert de achterflap van zijn bundel met 31 gedichten. Wigman gooit met veelbelovende titels als 'Spleen', 'Harba lori fa' en 'Levensloop'. De bundel vormt een cyclisch geheel met de formule van de dag. In het openingsgedicht 'Dit is mijn dag' wordt het lyrisch ik wakker en in het laatste gedicht 'Dit niet' treedt de avond in. De laatste regels sluiten symbolisch alles af:

Een plot was er niet, laat staan muziek.

De dood verzint van alles, maar niet dit. (55)

Menno Wigman: Dit is mijn dag. Gedichten. Amsterdam: Prometheus, 2004. ISBN: 90 446 0451 1. Prijs: € 13,50. 64 pagina's.

Gruwez op een cd
Gedichten horen voorgelezen te worden, moet de Vlaamse dichter Luuk Gruwez (1953) vinden. Bij zijn nieuwe dichtbundel Allemansgek biedt een integrale voordracht op cd bij. Het laat de lezer horen dat Gruwez' gedichten met een Vlaams accent het beste tot hun recht komen.

Maarliefst acht gedichten van Luuk Gruwez in de bloemlezing van Komrij, meldt de achterflap. Of: 'Hij kruipt in andermans huid, maar blijft in zijn eigen ziel.' De nieuwste dichtbundel van de Vlaming, Allemansgek, laat zien dat België ook talenten bezit. Het boek bevat 29 gedichten, verdeeld in vier afdelingen. Soms slaat het lyrisch ik van Gruwez een melancholische toon aan: 'Nog voor zijn dood verdween zijn gedicht.' (14) Vooral als de herinnering aan vroeger parten speelt: 'hier stond mijn leerschool van de dood.' (39) Dat de gedichten wat langer worden zoals de uitgever verontschuldigend vermeldt, is niet erg. De boodschap krijgt veel meer kracht en de beelden veranderen in een veelzeggend verhaal.

De dichtbundel is duidelijk naar een Nederlands publiek toegeschreven. Iedere Vlaming zal weten dat Wim Opbrouck 'een van de bekendste Vlaamse auteurs' is en dat Watou een 'dorp in West-Vlaanderen, vlak bij de Franse grens,' is. Gelukkig voor alle Nederlanders staan deze verhelderingen achterin bij de 'Aantekeningen' (51), die voor Belgen eveneens de gang naar de encyclopedie bespaart.

Luuk Gruwez: Allemansgek. Gedichten, inclusief cd. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij De Arbeiderspers, 2004. ISBN: 90 295 2274 7. Prijs: € 17,50. 52 pagina's.

Gedichten Adriaan Roland Holst weer verkrijgbaar
'Het werk van dichters van het kaliber Roland Holst moet permanent beschikbaar zijn en dat wordt nu weer mogelijk.' Het staat op de binnenflap van de bijna duizend pagina's tellende bundeling van Adriaan Roland Holsts (1888-1976) gedichten. De dichter is tegenwoordig de mond gesnoerd in de Nederlandse literatuur. Dat is jammer, zo laat de samensteller en biograaf Jan van der Vegt zien.

Van der Vegt kiest alleen voor de bundels die Roland Holst tijdens zijn leven uitgaf. Gedichten 1911-1976 is daarmee een degelijk werk geworden, die het werk van de onterecht vergeten dichter weer bereikbaar maakt voor een groter publiek. Van der Vegt is bekend van zijn biografie over de prins der dichters, die in 2000 verscheen.

De dichter uit de school van Verwey kan soms wat oubollig uit de hoek komen:

De sneeuw daalt dwarrelend en zacht
door de avond neer in de oude straat,
en 't is of tijd als een dwaze klacht
verstilt, en mij in mijm'ring laat. (69)

Wie de gedichten zorgvuldig leest, ontdekt vanzelf de parels, die in het schijnbaar oubollige verborgen zitten.

Adriaan Roland Holst: Gedichten, 1911-1976. Samengesteld, bezorgd en van een verantwoording voorzien door Jan van der Vegt. Amsterdam, Antwerpen: Meulenhoff, Manteau, 2004. ISBN: 90 599 0013 8. Prijs: € 59,90. 983 pagina's.

Nolens laat alle deuren op een kier
Alle veertien dichtbundels van de Antwerpse dichter Leonard Nolens (1947), die tussen 1975 en 2003 publiceerde, bij elkaar. Ze staan in de onlangs verschenen verzamelde gedichten, met de veelzeggende titel Laat alle deuren op een kier. De uitgever prijst in de flap rond de 877 pagina's tellende bundeling zijn dichter de hemel in: een oeuvre 'dat klinkt als een klok, waarin een lichte vorm van retoriek niet wordt geschuwd, waarin geen levensvraag te groot of te zwaar wordt geacht, kortom een oeuvre zoals dat in Holland niet bestond en eigenlijk ook niet kon bestaan.'

Nolens staat kritisch tegenover zijn werk en weert zijn eerste twee bundels uit zijn verzameling. Ze 'vormen het kluwen dat in de latere bundels wordt afgewikkeld', meldt de Antwerpenaar in zijn verantwoording. Jammer, want het mooie van een verzameld werk is de ontwikkeling die in het werk te bespeuren is. Nu, gooit Nolens een belangrijke deur dicht voor de liefhebber.

Ondanks dit gebrek is het een plezier om de gevarieerde gedichten van Nolens te lezen. Hij laat zien dat hij een dichter van formaat is, want hij beheerst alle genres. Met name zijn sonnetten spreken mij erg tot de verbeelding, zoals verwoordt in de reeks 'Achttien' in de bundel Honing en as uit 1994. In het openingsgedicht 'Keus' hoort het lyrisch ik Jezus zingen:

Tegen de windhaan boven de linden op het vrijthof.
Hij heeft zijn stem over de eeuwen uitgesmeerd
Tot in het klokhuis van mijn keel en kan niet slapen.

Later, zegt hij, later als iedereen vader verteerd
En uitgekakt heeft op de koppen van de papen,
Halen wij onze bloedende Christus van onder het stof. (527)

En zo is Nolens: hij weet mooie rijmschema's te maken, zonder de indruk te wekken dat het gekunsteld is.

Leonard Nolens: Laat alle deuren op een kier. Verzamelde gedichten. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2004. ISBN: 90 214 7645 2. Prijs: € 32,95. 877 pagina's.

De poëtische draad kwijtraken
Soms kan een verzameld werk inspirerend werken op een dichter. Helemaal als dit het werk van de dichter zelf is. Ongetwijfeld zal de eigenzinnige dichter Hans Verhagen met het redigeren van zijn verzamelde gedichten in 2003 weer de inspiratie hebben voelen opborrelen. Het resultaat is de nieuwste dichtbundel Moeder is een rover die de vorige verzameling weer incompleet maakt. De aanrader voor een lezer is te wachten tot de dood van de dichter volgt, want dan komt er niets meer bij, tenzij een uitgever gedichten achterhoudt natuurlijk.

Verhagen bedient de lezer uitbundig met meerdere reeksen gedichten. De typering van de uitgever van de dichter als 'de meedogenloze vernieuwer, de onbevangen lyricus, de filosofische manipulator, de muzikale clown' klinkt misschien wat overdreven. Toch weet Verhagen je soms even te treffen in de kleine, bijna terloopse zinnen. Zoals in 'Wraak der lelies'. Hier doet hij best iets creatiefs door een naar het notenschrift referende opening te gebruiken met het leesteken '&'. Daarnaast maakt hij de eerste zin tot een mooie metafoor, waarin de beelden figuurlijk over elkaar heen buitelen.

&laat je van je hoge tonen niet ontluisteren
die als druiven langs het metselwerk afduikelen
tot ze aan de snaren van de basgitaren blijven hangen (29)

Daarna ben ik de poëtische draad kwijtgeraakt.

Hans Verhagen: Moeder is een rover. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2004. ISBN: 90 388 7434 0. Prijs: 15,95. 64 pagina's.

De gedichten bij het levensverhaal
Bij een mooie biografie hoort ook een mooie uitgave van het werk, moeten uitgever en biograaf hebben gedacht. Tegelijk met de biografie Wie weet slaag ik in de dood (zie bespreking bij de biografieën) is een bloemlezing uit het dichterlijk oeuvre van Jan Campert verschenen. Geheel verzorgt door zijn biograaf Hans Renders.

Al sprekend over de gedichten, spreekt Renders zijn eigen biografie weer een beetje tegen, door Campert een 'dichter met persoonlijkheid' te noemen. Het is een bezwaar, want de toonzetting in het nawoord van de bloemlezing verschilt enigszins van de biografie. Ook hier merkt Renders op dat de bekendheid van het beroemde gedicht 'Het Lied der Achttien Dooden' de rest van het oeuvre van Campert overschaduwd.

Het doorbladeren van de bloemlezing leert dat Campert zeker meer interessante gedichten heeft geschreven, maar het poëtisch verhaal van de 'Achttien Dooden' is het meest treffend. Het pakt in de grootse woorden waarin het geschreven is. De vraag beheerst mij of het nu echt een goed gedicht is. Ik denk het niet, want de rest van het oeuvre is hoogstens een vluchtige lezing waardig. De overdadigheid en overdreven verhevenheid van woorden irriteert soms zelfs.

Jan Campert: Dat ik van binnen brand, Een keuze uit de gedichten. Samenstelling en nawoord Hans Renders. Amsterdam: De Bezige Bij, 2004. ISBN: 90 234 1448 9. € 18,50. 96 pagina's.

BIOGRAFIEËN

Nederlands zwarte bladzijden
Een ontmoeting tussen twee werelden is de nieuwste biografie van Annejet van der Zijl. De schrijfster is geroemd voor haar biografie over Annie M.G. Schmidt. Nu heeft Van der Zijl een oude fascinatie tot leven gewekt door de levens van Surinamer Waldemar Nods en de Nederlandse Rika van der Lans die samenkomen in het zoontje Waldy, hun eigen 'Sonny Boy'.

Het is een bewogen verhaal, dat Van der Zijl schrijft. De twee van totaal verschillende werelden (hij: student, zwart en twintig, zij: getrouwd, moeder van vier kinderen, blank en veertig) ontmoeten elkaar en even later blijkt Rika zwanger te zijn. Het schandaal is dan niet meer te overzien. Rika verliest haar kinderen en Waldemar verliest zijn geliefde vaderland.

De biografie biedt een kijkje in de westerse geschiedenis en legt twee zwarte bladzijden open: die van de slavernij in Suriname en die van de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog. Zoals te verwachten valt bij Van der Zijl gaat ze gedegen en zorgvuldig te werk. De reconstructie van het leven van deze onbekende mensen viel de biografe zwaar. 'Beroemdheden laten aanzienlijk meer sporen na dan anonieme burgers, zeker als deze, zoals in dit geval, al meer dan zestig jaar geleden in het niets zijn verdwenen.' (222)

Annejet van der Zijl: Sonny Boy. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2004. ISBN: 90 388 8735 3. Prijs: € 17,50. 235 pagina's.

Geen beslommeringen vanuit de echtelijke sponde
De hoogleraar politieke wetenschap Hans Daalder is sinds zijn emeritaat bezig aan een biografie over één van de grootste politici van Nederland: Willem Drees. De uitkering die iedere Nederlander van 65 jaar en ouder krijgt, is lange tijd naar hem vernoemt. Willem Drees was minister op het moment dat de Indonesische kwestie een rol ging spelen en was zelfs premier ten tijde van de soevereiniteitsoverdracht. Het is een veelbewogen periode in de Nederlandse geschiedenis.

De wonden van de Tweede Wereldoorlog waren nog nauwelijks opgedroogd of een grote hoeveelheid jonge Nederlanders werd de jungle ingestuurd om de opstand onder de Indonesische bevolking te bedwingen. Het was een hachelijke onderneming. Uiteindelijk is onder druk van de Amerikanen het tij gekeerd. Nederland verloor zijn kolonie in de Oost. Daalder beziet het gebeuren vanuit de optiek van Willem Drees die eerst als minister van Sociale Zaken en vanaf 1948 als minister president.

Wat direct opvalt aan de biografie is de puur politiekwetenschappelijke insteek die biograaf Daalder nastreeft. Over het privéleven van Drees is weinig terug te vinden. Daalder komt niet op de proppen met onthullingen over buitenechtelijke kinderen en beslommeringen vanuit de echtelijke sponde van huize Drees. De liefhebber van politieke beslommeringen kan zijn hart ophalen. Zeker de thematische keuze van Daalder om dit specifieke onderdeel uit de loopbaan van Drees uit te lichten, verdient een pluim. Voor een beter begrip over de hele Indonesische kwestie levert dit deel van de Drees' biografie een waardevolle bijdrage.

Hans Daalder: Vier jaar nachtmerrie, Willem Drees 1886-1988, De Indonesische kwestie 1945-1949. [Amsterdam:] Uitgeverij Balans, 2004. ISBN: 90 5018 639 4. Prijs: € 35,00. 548 pagina's.

Deze en gene zijde
'Iedereen kent Jan Campert, niemand weet wie hij was', schrijft biograaf Hans Renders in zijn inleiding bij de onlangs verschenen biografie over de journalist en dichter. Campert is bekend geworden vanwege zijn verzetsgedicht in de Tweede Wereldoorlog: 'Het Lied der Achttien Dooden', zijn heldhaftige dood in diezelfde oorlog en zijn beroemde zoon Remco Campert.

De titel van de biografie over deze persoon die pas ten volle beroemd is geworden na zijn dood, kan niet toepasselijker. Wie weet slaag ik in de dood, geeft precies de dubbelzinnigheid van de persoon van Jan Campert weer. 'Het is het verhaal geworden van iemand met hooggestelde ambities en een grote werklust, maar met een niet al te sterk karakter. Camperts talenten zijn daarom niet ten volle benut. Vaak was hij te slordig,' meldt de biograaf.

Renders studie is omvangrijk en gedetailleerd. Bijna een kwart van de biografie beslaat de verantwoording in een lijst met bronnen, waarbij Renders een bijna volledige bibliografie van Camperts literaire èn journalistieke werk geeft. Uiteindelijk stuit Renders op een dubbelzinnige Jan Campert. Die aan de ene kant werk verricht voor de illegale pers, maar aan de andere kant ook profiteert van de oorlog.

Deze dubbel houding, Renders noemt het opportunistisch gedrag, kost de biograaf zichtbaar moeite. Hij ontkent het halfzachte karakter van Campert niet en dat is lovenswaardig te noemen. Of dat met zoveel omhaal van woorden moet, is een redelijke vraag. Het zorgt ervoor dat de biografie met een hoog enerzijds, anderzijds gehalte, niet altijd even leesbaar is.

Hans Renders: Wie weet slaag ik in de dood, Biografie van Jan Campert. Amsterdam: De Bezige Bij, 2004. ISBN: 90 234 1449 7. Prijs: € 27,50. 479 pagina's.

DIVERSEN

Voor tijdens het poepelen
Strachelen, knoezen, muffer, glasslang, vijstpoort, piemelen, bout, reutelen, prot en turfje. Het zijn allemaal woorden die bij de toiletgang gebruikt worden. Of soms zelfs hele zinnen: uit je lul janken; de hond uitlaten; hij is in een derriegat gemaakt; hij is nog waardelozer dan een drol, die spoel je tenminste nog door; of tegen de Turken vechten. De taal over de tegengestelde activiteit van eten en drinken heeft Ton Spruijt verzameld in zijn Woordenboek van de stoelgang.

Een vermakelijk boekje. Spruijt behandelt de zaken thematisch. Zo heeft hij in hoofdstuk 7 alle 'drukwerkwoorden' bijeengezet en krijgt de wind twee hoofdstukken eerder aandacht in het hoofdstuk dat de titel 'luchtdrukwerkwoorden' heeft gekregen. Het boek zelf valt uiteen in twee delen: letterlijk en figuurlijk uitgedrukt. In het voltooid deelwoord schuilt alweer een dubbelzinnigheid. Het is iets waar Spruijt de aandacht op vestigt, want poepen en plassen behoren tot het dagelijks leven.

De thematische behandeling heeft één groot nadeel. Het is nu veel moeilijker om snel een uitdrukking of woord te vinden. Dit euvel had Spruijt kunnen oplossen door achterin een trefwoordenlijst toe te voegen, maar deze ontbreekt helaas. Hierdoor mist Spruijt de zoekwaarde wat bijvoorbeeld het vloekwoordenboek van Piet Sterkenburg wel heeft. Ondanks deze tekortkoming is het Woordenboek van de stoelgang erg leuk om te lezen en verdient zo een plaats waar het die verdient: op het toilet. Niets is leuker om tijdens het kleien te lezen over het voeren van de wc-eend.

Ton Spruijt: Woordenboek van de stoelgang. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij L. J. Veen, 2004. ISBN: 90 204 0520 9. Prijs: € 12,50. 221 pagina's.

Kunst versus wetenschap
Poëzie is vooral een discussie, bewijst Yves T'Sjoen in zijn essaybundel Stem en tegenstem, Over poëzie en poëtica. De docent moderne editiewetenschap en moderne Nederlandstalige literatuur aan de Universiteit van Gent, is namelijk niet alleen aan het woord in de bundeling opstellen. T'Sjoen laat namelijk de Vlaamse en Nederlandse dichters op zijn essays reageren. Dit gaat niet altijd even voorzichtig en omslachtig. Soms roept het slechts een gedicht op, zoals in de reactie van Roland Jooris:

poëzie
is wording die
blijft steken in de
rauwe, gebarsten
onhandige gaafheid
van het ongenoemde

haar voltooiing
is toeval, het stokkend
ongerepte uit haar krom
getrokken pen

poëzie
polijst niet wat
ze zegt, ze schuurt zich uit
in haar ontluistering (115)

De reactie van Jooris laat zien dat de bundel op het spanningsveld van de wetenschap en de kunst staat. De klinische benadering van T'Sjoen staat in schril contrast tot de vrije en soms zelfs onnadenkende houding van de dichters. 'Ik maak mij helemaal geen voorstelling van mijn lezers,' verzucht Elma van Haren met lichte verbazing als T'Sjoen haar gedicht 'Grondstewardes' analyseert. Van Haren ziet taal als een kunstvoorwerp, zoals een beeldhouwer naar zijn stuk steen kijkt, ziet Van Haren de woorden en letters als het materiaal waarin ze haar poëtische beitel kan slaan. 'Hier komt taal als beeld om de hoek kijken en mijn manier van werken is die als een beeldend kunstenaar,' vult Van Haren in haar antwoord aan.

De reacties van de dichters maken de analyses van T'Sjoen wel heel compleet. In die zin is het een verstandige vorm waarin de neerlandicus het boekwerk gegoten heeft. Wat ik daarnaast bijzonder op prijs stel in de bundel van T'Sjoen is de grote hoeveelheid Vlaamse dichters die T'Sjoen met zijn bundel onder de aandacht brengt. In Nederland worden deze waardevolle taalkunstenaars nogal eens vergeten. Ten onrechte zo blijkt uit de essaybundel. Peter Theuninck is een boeiende dichter, net als Roger M.J. de Neef. Hiermee lijkt T'Sjoen te willen zeggen dat Nederlanders vaak hun taalgenoten en buren vergeten.

Yves T'Sjoen: Stem en tegenstem, Over poëzie en poëtica, Dubbelessays over hedendaagse Nederlandse poëzie. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2004. ISBN: 90 450 0678 2. Prijs: € 19,90. 260 pagina's.

De poëzie voor het volk verheven
Dit is geen programma, verontschuldigen de samenstellers Koen Vergeer en Yves T'Sjoen direct in hun verantwoording. De Volksverheffing staat slechts voor inhoud en reflectie. Een schotschrift boordevol dreigement van wat poëzie moet zijn is het eerste jaarboek niet. In het boek valt poëzie van hedendaagse dichters samen met beschouwingen van moderne gedichtenwetenschappers.

Yves T'Sjoen zet de ingeslagen weg van zijn poëticabundel Stem en tegenstem dapper voort in een felle discussie met Harry ter Balkt. Het is gebalk om niks, dat blijkbaar niet in het boek van T'Sjoen paste en nu een plekje krijgt in het jaarboek. Uiteindelijk zijn de gedichten van veel onbekende dichters erg verhelderend en vooral gewoon mooi. Op een beschouwing van Koen Verbeek over de gedichten van Leopold compleet met ritmeverantwoording zit ik niet zo te wachten.

Gelukkig maken de Afrikaanse gedichten van Henning Pieterse erg veel goed. Voor de Nederlandse lezers zijn ze aantrekkelijk vertaald door Robert Dorsman, maar een echte liefhebber van poëzie begint gewoon in het Afrikaans en laat de woorden langzaam binnendringen. Een lovenswaardige bijdrage levert Pieterse met zijn gedichten. Vooral ook omdat het een grote verrijking is Afrikaans gebroederlijk te lezen tussen de Hollandse en Vlaamse verzen. Zoals het gedicht 'Die Ewigheid'

Van al die wêreld se begrippe
is daar slegs een wat afsluit, naamlik
die ewigheid. Helaas, sonder afloop.
Moet ek dit nog sê,
dat ek hierdie gedig in 'n idilliese plek
uitgedink het maar oplaas
nie die tyd gehad het om dit te skryf nie. (182)

Koen Vergeet en Yves T'Sjoen (redactie): De Volksverheffing, Jaarboek voor poëzie. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2004. ISBN 90 450 0569 7. Prijs: € 18,50. 190 pagina's.

Kunst begint bij de droom
Soms droom ik van de perfecte samenvloeiing van alles kunstvormen. Waarom zouden verhaal, film, poëzie, beeldhouwkunst, schilderkunst, bouwkunst en muziek niet samen kunnen bestaan? Het is een illusie natuurlijk, die hooguit bij benadering werkelijkheid kan worden. Toch is de productie van liedjeszanger/muzikant Spinvis, Bente Hamel en Ingmar Heytze iets dat mijn stoutste dromen overtreft. Nooit gedacht dat dit muzikaal radioverhaal mijn wensen zo dicht kon benaderen: muziek, film, architectuur en zelfs de fotografie met een minibouwplaat bevat het pakket van de drie artiesten.

Het is een vertelling over de Franse postbode Ferdinand Cheval, die op het moment dat hij over een curieuze steen struikelt, droomt van een paleis zoals de wereld nog nooit gezien heeft. Vervolgens werkt de postbode meer dan dertig jaar als een bezetene aan zijn Palais Idéal, een vreemd bouwwerk dat opgetrokken is uit de stenen die hij tijdens zijn postroute heeft verzameld. Hij is in 1924 op 88-jarige leeftijd overleden. Voor iedereen is het een raadsel waar zijn bouwdrift vandaan komt.

Programmamaakster Bente Hamel raakte gefascineerd door het verhaal van Cheval. Samen met Erik de Jong, beter bekend als Spinvis, maakte ze een muzikaal radioverhaal waarin de postbode tot leven wordt gewekt. Hamel en Spinvis nemen de luisteraar mee naar Zuid-Frankrijk, aan het eind van de negentiende eeuw, in een verhaal vol verbeeldingskracht, liefde en poëzie.

Het is nu gebundeld in een postpakket, met daarin de cd van het radioverhaal, met de muziek van Spinvis, een dvd, met korte films die het verhaal verbeelden, een boekje waarin het verhaal van de postbode wordt verteld door schijver/dichter Ingmar Heytze in het boekje De steen die alles was, een miniatuursteen, een bouwpakketje en bijzondere foto's van het Palais Idéal. Een prachtig pakket waarin je de fantasie kunt laten zegevieren.

Mijn complimenten voor de mooie uitwerking van dit complexe project. Met name de collagefilm die bestaat uit achttien delen die door evenveel kunstenaars is gemaakt. Ze hebben los van elkaar hun eigen beelden bij het verhaal gemaakt. Het geeft een enigszins vervreemdend effect door de wisselende technieken die de kunstenaars gebruiken. Voor mij komen in het pakket alle kunstvormen samen. De drijfveer van dit alles ligt bij de fantasie, die prachtig bij elkaar komt in de hoofdpersoon de Franse postbode Ferdinand Cheval.

Spinvis & Bente Hamel & Ingmar Heytze: Het hoofd van Ferdinand Cheval. Amsterdam: Nijgh en Van Ditmar, 2004. ISBN: 90 388 3117 x. Prijs: € 27,50.



LitNet: 09 Februarie 2005

terug    /     boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.