De versleten grap

Hendrik-Jan de Wit

Frank van Pamelen: De generaalpardondemocratie, poëzie politiek 1999-2004.
Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2004.
ISBN: 90 388 5927 9.
Prijs: € 12,90.
192 pagina's.

24 OKTOBER 2000

Het is tweeduizendtwintig, en de fun
Waarvan men in tweeduizend ooit de lucht rook
Is ver te zoeken na die twintig jaar

We rijden met z'n allen op de vluchtstrook
En schuiven met z'n twaalven naast elkaar
Op smalle stroken over vierbaanswegen

Helaas is door die stroken het gevaar
Voor ongelukken enorm gestegen
Dat gas geven gezien wordt als not done

Die stroken, denk ik, kijkend naar mijn teller
Die stroken niet met mijn idee van sneller

Waar gaat dit over? Het ziet eruit als een gedicht, maar een echt gedicht beuzelt niet zo. De futuristische kijk op de toekomst is misschien grappig bedoeld, maar de grap komt hoogstens flauw over. Het gedicht is afkomstig uit de bundel De generaalpardondemocratie, poëzie politiek 1999-2004 van Frank van Pamelen. Hij schrijft sinds 1999 wekelijks in het dagblad Trouw zijn berijmde commentaar op de politieke actualiteit. Zijn bundel bevat een selectie van deze rijmelarijen.

Onder het bovenstaande gedicht staat in kleine letters vermeld waarover het gedicht gaat:

MINISTER NETELENBOS PRESENTEERT het nieuwe mobiliteitsplan, en noemt mobiliteit 'fun'. Zij lanceert het anitfileplan om de weg op te delen in meer stroken, en ook de vluchtstrook meer te gebruiken. (50)

De bundel van Van Pamelen laat vooral zien dat een grap snel versleten is. Wat vandaag leuk is, is morgen flauw en overmorgen irritant. Humor is afhankelijk van 'race', 'milieu' en 'moment', om Franse negentiende-eeuwer Taine te parafraseren. De literatuurcriticus maakte deze beroemde indeling voor de naturalistische roman, maar de drie elementen gelden ook voor de grap. Niet iedereen lacht om hetzelfde en niet iedereen begrijpt dezelfde clou. De gulle lach ligt in erfelijke factoren als intelligentie (race) en aan de omgeving waarin de grapjas verkeert (milieu). Humor verschilt per cultuur en per plaats. Zet een Engelse cabaretier maar eens in een Duits theater. Geen enkele toeschouwer zal lachen, terwijl de Engelsman bij een thuiswedstrijd de lachers aan zijn kont heeft hangen.

De sterkst bepalende factor bij de grap is het moment. De gezamenlijke achtergrondinformatie van de groep is het dragende element om een grap over te laten komen. De bekende mediëvist Frits van Oostrom illustreerde dat erg goed bij een eerstejaarscollege dat ik bij hem volgde. Het probleem van de Middelnederlandse letterkunde was volgens hem niet zozeer de vertaling van de tekst, als wel de vertaalslag die de moderne lezer moet maken. De afstand in tijd is groter dan de afstand in cultuur. Het is een obstakel die de lezer of onderzoeker van middeleeuwse literatuur op zijn leestocht tegenkomt, naast de ridders, jonkvrouwen en monniken.

Frits van Oostrom gaf als voorbeeld een passage uit de Reynaerd bij zijn college. De vos zou namelijk de haas Cuwaerde het credo willen leren en 'capelaen' maken. Beide formuleringen zijn dubbelzinnig bedoeld, maar wat is de finesse die de formulering tot grap maakt? Een lang betoog met mogelijke betekenissen liet Van Oostrom volgen, tot hij met een plaatje uit een Middelnederlands geschrift kwam. Hierop was duidelijk zichtbaar dat de vos de haas van achteren nam. Als dit de ware betekenis was die hier in de woorden verborgen lag, zou een Middelnederlander de tekst heel anders lezen of horen dan de hedendaagse mens. In een tijd van vijf eeuwen verdwijnen blijkbaar veel finesses en fijngevoeligheden uit een tekst. Er rest weinig anders dan de constatering dat er een figuurlijke en andere betekenis is van wat er letterlijk staat.

De op de politieke actualiteit inspelende gedichten van Frank van Pamelen roept deze collegeherinnering bij mij op. Vijf jaar bestrijkt zijn bundel aan actuele poëzie. Het laat vooral zien hoe afhankelijk de grap is van de actualiteit. De periode van 1999 tot en met 2004 is een politiek bewogen tijdvak geweest. Naast alle commotie rond de opkomst, moord, ondergang en verheerlijking van Pim Fortuyn, is er het 'normen en waarden debat' van de kersverse en onervaren premier Jan Peter Balkenende. De oud minister-president Wim Kok krijgt veel kritiek over zich heen, terwijl hij een jaar voor zijn aftreden nog geroemd wordt over de keurige afwikkeling omtrent het huwelijk van kroonprins Willem Alexander met de Argentijnse Maxima Zorreguietta. Bij Van Pamelen borrelen alle herinneringen weer omhoog als de bubbels in een glas cola.

De politieke poëzie van Frank van Pamelen grijpt steeds naar het 'aha-gevoel'. Iedere dichtregel laat een aarzelend lichtje vanuit het langetermijngeheugen opdoemen. O ja, daar was die stille tocht in Gorinchem en die beschieting op een cafédeur in Arnhem. O ja, daar was die bouwfraude en het politieke gekrakeel in de partij van de vermoorde Pim Fortuyn, de Lijst Pim Fortuyn (LPF). De huilende Winny de Jong, die alleen verder ging en de proefballonnetjes van LPF-minister Hilbrand Nawijn. Zo was Nawijn even voor en even later toch weer tegen de doodsstraf. O ja, er viel natuurlijk een kabinet en er kwam een nieuw, die voortging op de oude ingeslagen weg. Genoeg voer voor gedichten, grappen en grillen. De sfeer van de actualiteit hangt als een zware schaduw over de bundeling van de gedichten. Leuk om op de dag van de waan te lezen in de krant, maar verschrikkelijk om later terug te vinden in een bundel. Alsof een glimlach al verraad is, want soms is Van Pamelen best wel grappig.

De bundel De generaalpardondemocratie lijkt op een oude cabaretvoorstelling, die op het bouwwerk van de actualiteit is gebouwd. Na een jaar, of nog korter zelfs, is de voorstelling over de datum, de grap niet te verdragen en het bouwwerk van de actualiteit een puinhoop geworden. Ik vraag mij af waarom dergelijke poëticale grappen persé in een bundel moeten samenkomen. De waan van de dag hoort niet thuis in een boek en zeker niet in poëzievorm. Nu komen de actuele gedichten van Van Pamelen over als onlogische en uit hun verband gerukte rijmelarijen. Ze zullen snel vergeten zijn. Zoals de bijna jarige Prinses Amalia:

10 DECEMBER 2003

We noemen onze dochter Catharina
Amalia, zo sprak de kroonprins blij
Toen hij de kleine baby aan kwam geven

Het is gewoon heel goed gegaan, zei hij
En verder gaan we er gewoon naar streven
Dat zij volstrekt gewoon wordt opgevoed

De eerste achttien jaren van haar leven
Doet zij zich naar ik hoop gewoon te goed
Aan Donald Duck, K3 en aan de Tina

Gewoon dus, zei de ambtenaar, aha!
Vandaar de initialen C&A!

De vraag die in mij opdoemt is of dit gedicht een jaar of tweehonderd in de biografie over de koningin Amalia wordt genoemd. Of citeert de toekomstige biograaf het gelegenheidsgedicht van de toenmalig dichter des Vaderlands Gerrit Komrij?

Almelo, december 2004



LitNet: 07 Januarie 2004

Klik hier en sluit aan by ons nuusbrieflys vir jou weeklikse dosis oemf! Klik hier om die nuutste nuusbrief te sien

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.