Van Aken wekt onbekend verleden tot leven

Hendrik-Jan de Wit

Jan van Aken: De dwaas van Palmyra. Roman. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2003. ISBN 90 351 2566 5. Prijs: € 19,95. 234 pagina’s.

‘Het moet moeilijk zijn om altijd in de luwte van een grote wijze te leven,’ meende Agathanassa, terwijl zij een dikke rol papyrussen van hem aannam.

‘Integendeel, het is een groot voorrecht. Vazares had gelijk toen hij zei dat de meester altijd zijn leerling vindt, in plaats van andersom.’ (120)

Het voorrecht om in de luwte van de grote Apollonius van Tyana te mogen leven, valt Damis van Nineve ten deel. In Van Akens nieuwste roman is Damis op weg naar Rome waar zijn leermeester verblijft. Door de mist heeft hij het verkeerde schip in Adramyttium genomen. Nu moet hij een lange zeiltocht maken op een Egyptisch zeilschip over de Middellandse Zee. Op de boot treft hij een vrouw, Agathanassa. Zij vraagt Damis om te vertellen over zijn reizen met Apollonius. Damis heeft een groot aantal pakken papyrus bij zich waarop hij ieder moment met Apollonius beschreven heeft. Eerst in zijn geboortetaal, het Aramees, en later in het Grieks:

‘Vanaf het moment dat ik met Apollonius was, kwam het mij voor dat elk woord dat hij sprak van het hoogste belang was, en moest worden opgetekend, niet alleen voor mijn eigen heil, maar ook voor dat der mensheid en alle geslachten die na ons komen. Daarom heb ik, al was mijn meester het er niet mee eens, van meet af aan alles genoteerd.’

[…]

‘Apollonius is van mening dat men zich beter gebeurtenissen kan herinneren. Hij zegt dat opschrijven doorgaans een excuus is om alles te kunnen vergeten. Ook moest ik leren hoofdzaken van bijzaken te onderscheiden.’ (32/33)

De veelschrijverij van Damis laat zien dat hij door alles op te schrijven, alles vergeet:

‘Damis’ grootste tekortkoming was dat hij geen hoofdzaken van bijzaken kon onderscheiden; in zijn angst om ook maar één woord te missen, legde hij alles vast, waardoor uiteindelijk alles hem ontging.’ (11)

Agathanassa weet met haar schoonheid Damis te verleiden tot het graven in zijn herinnering. Ze stelt hem prikkelende vragen en daarmee roept ze de herinnering bij Damis op. Het tweede deel opent na een verschrikkelijke storm waarbij het schip zware schade heeft geleden. Bijna al het papyrus van Damis is nat geworden en Agathanassa probeert met Damis te redden wat er te redden valt. Er passeren de lezer heel wat gebeurtenissen op de tocht die Apollonius met zijn leerling Damis maakt. Ze reizen tot ver in India. Overal waar Apollonius komt, wil iedereen met hem spreken. Apollonius is een groot mens, want hij kan met de dieren spreken en geeft goede analyses van het leven. Door zijn toedoen schaft men zelfs de dierenoffers af:

‘[De goden] kijken naar de intentie van de schenker, en achten een witte stier niet waardevoller dan een bos wortels, een hand vol wierookkorrels, of een paar druppels wijn.’ (39)

De roman De dwaas van Palmyra speelt zich af in de eerste eeuw na Christus en behandelt een persoon die niet erg veel bekendheid geniet: Apollonius van Tyana. Het tijdvak en het gebied, strekkend van Syrië tot ver in India, hebben weinig historische bekendheid bij de Nederlandse lezer. Dit zijn uitdagingen voor Jan van Aken: zijn roman bestaat uit een eindeloze reeks gegevens over deze periode. Tot in detail kloppen zijn beschrijvingen. Het resultaat is niet een saai verhaal, wat je zou verwachten. Zijn verzamelde historische feiten passen naadloos in het pakkende verhaal. Het verhaal is fictie, maar de Van Aken baseert zijn verhaal op informatie die hij zorgvuldig heeft verzameld.

In de verantwoording aan het eind van zijn roman licht hij een tipje van de sluier: hij vertelt waar hij het misverstand van koeienurine als drager van de heilige soma vandaan heeft. Ook legt hij verantwoording af over de locatie van het antieke Palodes. Van Aken weet hier zelfs de lezer te boeien. Hij maakt van zijn verantwoording een pakkend verhaal waarin hij zijdelings de actualiteit betrekt. Zoals in wat hij zegt over de locatie van Palodes:

Op de betreffende locatie werd in de tijd dat ik hierover correspondeerde, een schaakstuk gevonden uit de zesde eeuw, een witte dame; voordien had men altijd aangenomen dat het schaakspel pas in de twaalfde eeuw Europa bereikte. (230)

Prachtige informatie, maar de echte kracht van De dwaas van Palmyra schuilt in het verhaal zelf. Wat mij boeit is Van Akens spel met het schrijven en herinneren. Hoofdpersoon Damis ontwikkelt zich gedurende de roman van een jongeling die alles op wil schrijven, tot een oude man die zich alles herinnert. De ontwikkeling van Damis ligt niet zozeer bij de grote Apollonius, maar bij de aantrekkelijke vrouw Agathanassa. Geholpen door allerlei noodlottige omstandigheden weet zij door te dringen tot de kern van Damis’ aantekeningen. Door Agathanassa verliest Damis zijn grootste tekortkoming.

Het schrijven is evenals het herinneren vergankelijk. Damis schrijft alles op, maar vergeet hierdoor wat er gebeurt. Papyrus is een zwak en vluchtig materiaal, zoals later blijkt bij de geschriften van Damis. En kleitabletten mogen dan voor de eeuwigheid zijn, wie interesseert zich voor geschriften uit oude tijden. Zoals Apollonius in een boeiend gesprek met Damis zegt:

‘En als iemand, duizend jaar na nu, een dichtbeschreven tablet zou vinden, zou hij het herkennen voor wat het is? Zou hij het niet aan zijn vrouw geven als knoflookschraper, voor in de keuken?’

Damis schreef voort.

‘Wat ben je nu aan het opschrijven? Vroeg Apollonius.

‘Dit gesprek.’ (46/47)

In De dwaas van Palmyra speelt Van Aken met de strijd tegen het verloren gaan van kennis. Zijn stijl verpakt de tot in detail opgezochte informatie in een zeer lezenswaardig verhaal. Iedere zin bevat wezenlijke informatie en dit zorgt ervoor dat de roman eindeloos herlezen kan worden. Iedere keer ontdek je nieuwe informatie. Van Aken is een goede geschiedenisleraar: hij vertelt niet de kale geschiedenis van droge feitjes, maar verpakt de geschiedenis in een verhaal van nu. Hij laat zien dat de historische helden, mensen van vlees en bloed zijn. Hiermee bereikt Van Aken het tegenovergestelde effect. De geschiedenis is niet een eindeloze reeks feitjes, maar een verhaal van gewone mensen. Hierbij kiest Van Aken voor het verhaal; hij verkiest net als Damis schoonheid boven waarheid:

‘Ik las op zijn [Apollonius, HJdeW] verzoek voor wat ik had geschreven, en hij verweet mij dat ik een heel gewone gebeurtenis mooier had gemaakt dan hij was; ik had geschreven dat de dwaas, bij het oversteken van de rivier, kringen veroorzaakte in het water. Maar Apollonius toonde mij dat dit niet kán.’ (213)

Van Aken gelooft niet dat Apollonius werkelijk bestaan heeft, maar hij behandelt de historie alsof het echt gebeurd zou kunnen zijn. De ‘kringen in het snelvlietende water’ maken De dwaas van Palmyra tot een schitterend verhaal, dat bij iedere herlezing aan schoonheid wint. Ik zie al uit naar Van Akens volgende roman!

Almelo, oktober 2003

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.