De historische sensatie en het beleidsstuk

Hendrik-Jan de Wit

Henk van Os: Moederlandse geschiedenis.
Een uitgave van de Stichting CPNB ter gelegenheid van de boekenweek 2005.
ISBN 90 5965 015 8.
Prijs: € 2,50.
64 pagina's.

De boekenweek verschuilt zich de laatste jaren steeds meer achter een abstract thema. Na God, de dood en Frankrijk is het de beurt aan de geschiedenis. Het hanteren van dergelijke brede thema's roept de vraag op of het nog wel nodig is om een boekenweek aan een thema op te hangen. Het boekenweekgeschenk besteedt vrijwel nooit aandacht aan het thema, of hoogstens ergens in de marges, en de schrijver van het essay kan alle kanten op omdat het thema te vaag is voor een precieze behandeling.

Het thema is namelijk het terrein van de boekenweekessayschrijver. Zo mocht kenner Adriaan van Dis vorig jaar heerlijk mijmeren over een appartementje in Parijs en een jaar eerder schreven maar liefst vier schrijvers hun pennenkronen vast in de dood, eentje - Boudewijn Büch - waagde zelfs cynisch genoeg de oversteek naar de overkant om nooit meer terug te keren. Dit jaar mag kunsthistoricus Henk van Os zijn kennis en kunde demonstreren aan het grotere publiek. Voor een rijksdaalder aan euro's krijgen boekliefhebbers de gelegenheid om zijn essay aan te schaffen. Dit jaar met veel plaatjes, want een kunstkenner kan niet zonder plaatjes bij het praatje over schilderijen en het specialisme van Van Os van de laatste jaren, relieken.

Henk van Os is bekend van het televisieprogramma Beeldenstorm. Wekelijks legt hij in een tijdsbestek van vijf minuten iets uit over een schilderij, een beeld of een reliek. Het zijn onderhoudende momenten, waarbij Van Os schijnbaar eenvoudig het kunstwerk weet te duiden in zijn tijd en tegelijkertijd de culturele waarde ervan weet over te brengen op de kijker. Voor Henk van Os horen cultuur en geschiedenis onafscheidelijk bij elkaar en dat benadrukt hij ook in zijn essay Moederlandse geschiedenis.

Aan de hand van een volgens sommige critici 'moeilijk te definiëren begrip' van de historicus Johan Huizinga, de 'historische sensatie', neemt Van Os zijn lezer mee op de cultuurhistorische ontdekkingstocht die hij 'moederlandse geschiedenis' noemt. Het moederland staat voor een gevoel terugkomst. Ver weg van het vaderland is de kans beduidend groter dat dat gevoel je treft, zo beweert Van Os.

Ik heb ervaren dat de frequentie en intensiteit van historische sensaties sterk toenemen, wanneer je weggaat van het eigene en je elders onderdompelt in het verleden. Omdat het daar zo overweldigend anders is. Onverwacht beleef je daar veel meer aan historische sensaties dan je deed in de wereld van je herkomst. De geschiedenis en kunst van elders geven je een woning waar niemand anders in kan wonen, die alleen van jou is, helemaal alleen van jou. Voor de mensen die er leven is het anders. Die waren er al thuis. Maar jij bent bezig met je het vreemde eigen te maken. Dan gebeurt er iets dat wezenlijk is voor de ervaring van historische sensaties. Je wereld van herkomst krijgt een nieuwe betekenis. Geleidelijk wordt je vaderland ver weg je moederland. (12)

Een herkenbaar gegeven, zeker met de voorbeelden die Van Os geeft. Zo brengt een monumentale ruïne van het cisterciënzer klooster van San Galgano bij Chiusdino hem naar de akkers van het Groningse plaatsje Franssum:

Ook gesticht door cisterciënzers. Het gaf mij een zeldzaam gevoel van verbondenheid van Groningen met Siena. (22)

De tocht van historische sensaties die je 'overkomen' volgens Van Os gaat verder. Het is geen heimwee, maar een geluksmoment in de omgang met de geschiedenis, die het leven duidt. De professor draaft wel een beetje door als hij schilderijen behandelt als het Portret van Johannes Wtenbogaert (1557-1644), Remonstrants predikant van Rembrandt of Een burgemeester van Delft, 1655 van Jan Steen. Hier verwordt zijn boeiende essay tot een promotie en verantwoording van recente, peperdure aankopen van de Nederlandse staat. Zo schrijft hij over het 'sublieme schilderij' van Jan Steen:

[D]it schilderij [is] perfect geschikt om een beeld te geven van charitatief handelen in de 17e eeuw, wat de nadere betekenis ervan ook mag zijn. Daarom biedt het gouden kansen voor een museale opstelling, waarbij kunstwerken samen met voorwerpen van kunstnijverheid en geschiedenis uit de collecties van het Rijksmuseum worden geëxposeerd. (50/51)

Een dergelijke bewering doet mij denken aan een museumdirecteur die een verzoek om subsidie voor een nieuwe expositie indient. Het boeiende opstel vervalt zo in een beleidsstuk waarin de auteur het publiek wil overtuigen van het nut van deze nieuwe expositievorm. Van Os zakt dan weg in beweren als:

Voorwerpen van geschiedenis en kunst horen bij elkaar, niet zozeer omdat de historische sensatie even diep kan zijn als kunstgenot om het met de woorden van Johan Huizinga te zeggen, maar omdat beide ervaringen elkaar kunnen versterken of zelfs mogelijk maken. (57)

Dit is een treurige ontwikkeling in het verhaal van de Amsterdamse kunsthistoricus. Het opstel verliest zo zijn aanvankelijke charme en verleidelijke pose. Dat neemt niet weg dat er veel schoonheid in te vinden is, die blijft staan. Zoals de opdracht aan Van Os' geschiedenisleraar dr. P.J. van Herwerden voor in het boek, waar hij later op terugkomt. 'In die jaren, waarin ik richtingloos rondpuberde, werd ik iemand doordat hij mij leerde leven met geschiedenis', meldt hij dankbaar aan het einde van het boekenweekessay Moederlandse geschiedenis. Hier brengt Van Os de lezer en zichzelf weer terug bij de les: de historische sensatie, die niet bestaan kan zonder de aangeleerde 'chronologische structuur' van de geschiedenis.

Almelo, 18/19 maart 2005

LitNet: 06 April 2005

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.