Het personage en de verteller

Coetzee schotelt lezer heerlijk menu voor met Langzame man

Nederland wereldprimeur

Hendrik-Jan de Wit

J. M. Coetzee: Langzame man. Roman. Oorspronkelijke titel: Slow man. Vertaling: Peter Bergsma. Amsterdam: Cossee, 2005. ISBN: 90 5936 073 7. Prijs: € 19,90.

Een personage dat aan de haal gaat met de verteller. Het moet de nachtmerrie zijn van elke schrijver. In Coetzee's nieuwe roman Langzame man gebeurt het, toch weet de Zuid-Afrikaanse schrijver zich heel goed uit de penibele situatie te redden. De verteltechnische moeilijkheid in combinatie met de manier waarop Coetzee het probleem oplost, is voer voor literatuurwetenschappers. De 'gewone' lezer beleeft ook veel plezier aan de Langzame man. De nieuwste roman van Coetzee bezit zoveel elementen dat je niet snel uitgekeken bent op het boek.

Nederland krijgt met Langzame man opnieuw de wereldprimeur van de Zuid-Afrikaanse schrijver die in Australië woont. Het dreigt een gewoonte te worden, want zijn eerdere romans Portret van een jongeman (2002) en Elisabeth Costello (2003) zijn eveneens een Nederlandse wereldprimeur geweest. Alle drie romans zijn verschenen bij de Amsterdamse drukker Cossee. De Engelse uitgave van Langzame man zal dit najaar uitkomen onder de titel Slow man.

Het gekibbel en gekissebis tussen schrijver en romanpersonage, doet direct denken aan de Russische literatuurwetenschapper Mikhaïl Bakhtin (1895-1975). Voor hem zou de nieuwste roman Langzame man van J. M. Coetzee voldoende bieden om zijn begrip van de polyfone roman te verklaren. In de polyfone roman (meerstemmige roman) staat de verteller tegenover de personages die elk hun eigen stem in de roman vervullen. Hierbij gebruikt Bakhtin de romans van Dostojevski, met name een roman als Misdaad en straf waarin de verteller als het ware in discussie treedt met het romanpersonage Raskolnikow. De veelheid aan visies en stemmen in de roman, typeert de literatuurwetenschapper Bakhtin met het zeer ruim interpreteerbare begrip polyfonie.

Op de eerste bladzijde van Langzame man is hiervan nog geen sprake. De roman opent met een kijkje in de gedachten van de hoofdpersoon Paul Rayment. Hij voert een gevecht tegen leven en dood. De val van de fiets, nadat hij aangereden is op Magill Road, sleurt de lezer direct mee in het verhaal.

De klap komt van rechts, hard en verrassend en pijnlijk, als een stroomstoot, en tilt hem van de fiets. Ontspan! zegt hij tegen zichzelf terwijl hij door de lucht vliegt (met het grootste gemak door de lucht vliegt!) en hij voelt zijn ledematen inderdaad gehoorzaam verslappen. Als een kat, zegt hij tegen zichzelf: omrollen, dan overeind springen, klaar voor wat komen gaat. Ook het ongebruikelijke woord soepel of souple is aan de horizon. (5)

Het noodlot beslist echter anders. Zo soepeltjes komt Rayment niet overeind. Het tegendeel zelfs. De Autraliër met Frans-Nederlandse ouders belandt in het ziekenhuis en krijgt te horen dat zijn rechterbeen wordt geamputeerd. Over de daad heeft hij weinig te vertellen. Dokter Hansen beslist voor hem en Rayment komt in een positie dat hij afhankelijk wordt van de zorg van andere mensen. De zestigjarige hoofdpersoon krijgt een dagverpleegster in huis Sheena een dikke vrouw, 'een stevig, spekachtig, zelfverzekerd soort dikte'. Een vrouw aan wie hij gelijk een verschrikkelijke hekel heeft en die vrij snel de bons krijgt. Hij moet er wel twee maandsalarissen voor neertellen, maar dat heeft Rayment er graag voor over.

Sheena wordt vervangen door de Kroatische Marijana Jokic. Een vrouw met een verdikking rond de taille, die spoedig sympathie krijgt van de hoofdpersoon. Sterker nog, hij ontwikkelt een soort verliefdheid voor haar. Ze heeft een gezin en Rayment biedt haar aan om de beoogde dure kostschool voor haar zoon te betalen. Zo dringt hij in een gezinsleven, waar niet iedereen even blij mee is. Dit loopt uit de hand, vindt de verteller. Daarom verschijnt de verteller in de roman. Niet expliciet, de verteller blijft keurig in zijn hij/zij-verteltrant verdergaan, maar in een nieuw personage: de schrijfster Elisabeth Costello.

Costello is een bekende in het oeuvre van Coetzee. Zijn vorige roman uit 2003 draagt haar naam zelfs als titel. Costello staat symbool voor de schrijver en misschien daarmee ook voor Coetzee. Een schitterend procédé vervult ze in de roman: ze stapt het verhaal in als personage en schrijft over zichzelf of ze een personage is, maar blijft onomstotelijk de verteller van het verhaal. In Langzame man lost Costello de problematiek op tussen de verteller en zijn personages. Ze is overduidelijk de verteller in de roman. Ze weet namelijk vrijwel alles van de personages, brengt ze tot elkaar wanneer ze dat nodig acht en bepaalt ook de afloop. Al haar opmerkingen in het verhaal kleuren de opvatting dat zij de verteller van het verhaal is.

Als ze zichzelf voorstelt bijvoorbeeld. Ze wil zelf ontdekken wie Paul Rayment is en belt brutaal bij hem aan. Het is net het moment dat Rayment een brief aan het schrijven is voor Marijana Jovic, die al een paar dagen niet komt opdagen. Ze gaat zitten op de diepe bank van de hoofdpersoon en begint te reciteren:

'De klap komt van rechts, hard en verrassend en pijnlijk, als een stroomstoot, en tilt hem van de fiets. Ontspan! zegt hij tegen zichzelf terwijl hij door de lucht buitelt, enzovoort.' (92)

Voor de zekerheid staat het fragment er in de roman even in cursieve letters, om de lezer nog even duidelijk te maken dat Elisabeth Costello niet zomaar een zin zegt, maar de eerste zin van de roman die de lezer leest. Het stiekeme schuilt wel in het enige verschil tussen de beide zinnen. Hier 'buitelt' Rayment door de lucht in plaats van het 'vliegen' op de eerste bladzijde van de roman. Alsof het nog niet genoeg is, zet de verteller de volgende zin nog scherper aangezet. De lezer lijkt zelf deel te worden van het verhaal:

Ze pauzeert en kijkt naar zijn gezicht, als om het effect van haar woorden te meten. (92)

Het zijn alleen trucs die een verteller kan toepassen die helemaal de controle heeft over zijn verhaal en zijn personages. Voor je het weet struikelt de verteller en ligt hij plat op zijn snufferd. Levensgevaarlijk, maar Coetzee kan het. Dat laat hij zien in zijn roman Langzame man.

Toch is de schrijfster Elisabeth Costello niet helemaal god in de roman, al is de verteller van het verhaal en blijft ze volharden in haar verhaal. De personages hebben zelf ook een sterke wil en kunnen zelfs delen van het verloop van het verhaal bepalen.

Ik ben niet gekomen, is Costello's redenatie. Jij bent naar mij gekomen, zegt ze tegen Paul Rayment. Een interessante gedachte. Zeker, Rayment beseft dat hij wellicht een personage is in een verhaal van Costello, maar wil de controle over zijn leven houden. Al beseft hij dat hij slechts een marionet is in het verhaal van de schrijfster. Hij vraagt zich regelmatig af wat ze met hem gaat doen. Is hij wel interessant genoeg voor een verhaal, is een vraag die in hem opkomt. Kies toch voor een ander personage als held, verzucht Paul Rayment in een gesprek met Elisabeth Costello.

'Ik ben geen held, mevrouw Costello. Een been verliezen maakt je nog niet geschikt voor een dramatische rol. Een been verliezen is tragisch noch komisch, alleen maar onfortuinlijk.' (131)

Costello antwoordt arrogant dat ze wellicht een ander personage kiest als held, maar het is te laat. De personages nemen bezit van haar verhaal. Het is onafwendbaar, Rayment is de held. De poging van Costello om invloed te krijgen op haar verhaal mislukt. Ze stuurt de blinde Marianna, een vrouw die Rayment in een flits ziet als hij het ziekenhuis na een controle verlaat. Een prachtig verteltechnisch gegeven natuurlijk: een blinde en een lamme die elkaar in de armen vallen en de liefde bij elkaar vinden. Alleen is het personage Rayment weerbarstig tegenover zijn verteller. De actie mislukt. Rayment voelt zich juist bedrogen omdat Costello hem de opdracht geeft geblinddoekt de vrijage tegemoet te treden. Hij heeft daar alle reden toe, want als lezer wordt je eveneens wantrouwig. Zeker ook omdat de trillende onderlip van de blinde Marianna juist een kenmerk is van Costello.

Die prachtige maar tegelijk schimmige vermenging tussen verteller en het personage Elisabeth Costello, maakt de roman tot een verhaal van schijn en wezen. Het echte en het onechte vermengen zich met elkaar. Voortdurend schreeuwen de personages naar elkaar toe dat het echt is, waardoor de lezer juist wantrouwen krijgt. Daarnaast is het vooral een humoristisch en spannend verhaal door deze vermenging vol onzekerheden. Bijvoorbeeld het moment dat Rayment stiekem in het notitieboekje van Costello leest. Ze doorgrond zijn gedachten.

Het is alsof ze in zijn dagboek leest. Het is alsof hij een dagboek bijhoudt en deze vrouw 's nachts de flat binnensluipt om zijn geheimen te lezen. Maar er is geen dagboek, tenzij hij in zijn slaap schrijft. (109)

De onzekere gedachten die door het hoofd van Rayment malen, komen rechtstreeks uit een horrorscenario. Het confronteert de lezer met de zware ingreep die de verteller toepast door zichzelf in het verhaal een plaatsje te geven.

Dat contrast tussen waarheid en leugen, komt het sterkst tot uiting als Costello ineens suggereert dat niet zij, maar Rayment de verteller van het verhaal is. Rayment zoekt Costello op in het park, waar hij haar naar toe heeft gestuurd. Als hij haar treft en het gesprek volop aan de gang is, refereert Costello ijzersterk naar de acht pagina's eerder geschreven zin. Rayment ziet in deze zin Costello aan de oever van de rivier zitten. De werkelijkheid is heel wat gecompliceerder dan wat Rayment ziet, beweert de 72-jarige schrijfster. Hij ziet veel meer. Ze bekritiseert zelfs wat er eerder stond (het staat voor de duidelijkheid cursief afgedrukt in de roman):

Vandaar dit lesje dat ik u probeer te leren. Hij vindt haar aan de oever van de rivier, zittend op een bankje en omstuwd door eenden die ze zo te zien aan het voeren is - het mag eenvoudig klinken, als beschrijving, en de eenvoud ervan kan je zelfs bekoren, maar het is niet genoeg. Het brengt me niet tot leven. Mij tot leven brengen is misschien niet belangrijk voor u, maar het heeft als nadeel dat u dan ook niet tot leven komt. Of de eenden, als u liever niet mij in het centrum van het tafereel wilt. Breng die eenvoudige eenden tot leven en zij zullen u tot leven brengen, dat beloof ik. Breng Marijana tot leven, als het Marijana moet zijn, en zij zal u tot leven brengen. Zo simpel is het. Maar doe me alstublieft een lol en hou op met dat geaarzel. Ik weet niet hoelang ik mijn huidige manier van bestaan nog kan volhouden. (174)

Costello krijgt geen vat op het verhaal. Ze smeekt zelfs Rayment om de hoofdpersoon van het verhaal te worden, alsof ze een gunst van hem vraagt. Ze smeekt hem om de personages om haar heen tot leven te wekken en zelfs haarzelf kleur te geven. Zij die eerder in het midden laat of ze Rayment wel als hoofdpersoon voor haar verhaal wil hebben, verzoekt Paul Rayment te leven als een held.

Zodat iemand, ergens, u misschíen in een boek kan gebruiken. Zodat iemand u misschien in een boek wíl gebruiken. Iemand, wie dan ook - niet alleen ik. Zodat u het wáárd bent om in een boek te gebruiken. […]. Zorg dat u ertoe doet, Paul. Leef als een held. Dat leren ons de klassieken. Wees een hoofdpersoon. Waar dient het leven anders voor? (247)

Langzame man is door dit soort passages voortdurend de lezer op het verkeerde been aan het zetten en speelt een spel met de lezer. Tot het einde toe houdt Rayment de touwtjes in handen. Elisabeth Costello zegt hem haar liefde toe en biedt hem aan bij haar in Carlton te komen wonen. Rayment laat zijn keuze tot en met het einde toe onduidelijk zijn. Het is de kracht van de roman. Coetzee weet hiermee de problemen van iemand die zijn been kwijtraakt, tot in de finesses te raken.

Het aspect tussen verteller en personages is niet het enige waarmee Coetzee worstelt in zijn roman. Langzame man zit boordevol met voer voor literatuurliefhebbers. Zo behandelt het boek uitvoerig de problemen waarmee immigranten kampen. Want Rayment komt uit Frankrijk, verhuist met zijn ouders naar Autralië, keert weer terug naar zijn geboorteland en besluit uiteindelijk zich in Autralië te vestigen. Ik ben een dubbele immigrant, zegt hij tegen Costello.

De taal die hij en Marijana Jovic spreken is niet de taal van de Australiërs. Zeker, Rayment spreekt goed Engels, maar hij spreekt het zonder gevoel, vindt Costello in een gesprek. Ik leer je wel Engels bij mij thuis in Carlton, elke dag twee uur, biedt ze de Fransman aan. Rayment worstelt met zijn afkomst en met zijn taal zonder gevoel. Hij spreekt dan wel Engels zonder gevoel, maar dat gevoel mist hij ook in zijn moedertaal, het Frans. Hij kan misschien doorgaan voor een Australiër, maar daar twijfelt Rayment zelf over.

'Ik heb me altijd stiekem een soort buikspreekpop gevoeld. Niet ik spreek de taal, de taal wordt via mij gesproken. Het komt niet uit mijn diepste wezen, mon coeur.' Hij aarzelt, herneemt zich. Ik ben diep van binnen hol, had hij op het punt gestaan te zeggen - zoals u ongetwijfeld horen kunt. (215)

Misschien dat hij daarom verliefd wordt op de Kroatische Marijane Jovic. Zij heeft afkomst, een gezin en heeft echt moeite met de taal. Zoals de laatste keer dat Rayment haar ontmoet. Als hij haar vraagt of ze niet meer 'gloomy' (somber) is, dan zegt zij:

'Niet meer gloomy. Is grappig woord. In Kroatië wij zeggen ovaj glumi, betekent niet hij is somber, nee, betekent hij doet alsof, hij is niet echt. Maar u doet niet alsof, hè?' (271)

Ook al ontkent Rayment deze vraag, de lezer blijft wel achter met de vraag. Is Rayment zelf niet stiekem de verteller. Verheft hij zichzelf niet stiekem tot held en heeft hij daarom dit verhaal verzonnen. Coetzee blijft zijn lezer op het verkeerde been zetten en zet zijn lezer hiermee aan het denken. Dat bepaalt de roman Langzame man. Niet zozeer de hoofdpersoon met zijn verdwenen been spookt door het hoofd na het lezen van Coetzee's boek. Veel meer de relatie tussen hoofdpersoon en verteller blijven bij.

In tegenstelling tot wat er in Dostojevski's Misdaad en straf gebeurt, haalt de verteller hier niet het einde naar zich toe. Dostojevski weet geen raad met de hoog opgelopen discussie tussen de moordenaar Raskolnikow en zijn verteller. Aan het einde van zijn dikke boek sleurt de verteller er het evangelie bij om de hoofdpersoon tot inkeer te laten komen. Coetzee voert in Langzame man de term polyfonie hoger op dan tot het kakelen en kissebissen tussen personages en verteller. De verteller probeert zich in Langzame man buiten het verhaal te houden, maar trekt zich via Costello het verhaal in. Het lukt hem niet om de macht naar zich toe te halen. Het verhaal wordt bepaald door de personages en in het bijzonder door Rayment. Coetzee, dat is Bakhtin voor gevorderden.

Almelo, augustus 2005

LitNet: 12 September 2005

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.