Perzië en portretten in Zuid-Afrika

Hendrik-Jan de Wit

Kader Abdolah: Portretten van een oude droom. Breda: Uitgeverij De Geus, 2003. ISBN 90 445 0238 7. Prijs: € 18,75. 192 pagina’s.

In mijn graf heb ik mij ontzettend verveeld. Gelukkig had ik een paar klassieke Perzische reisboeken bij me. Ik heb ze misschien wel driehonderd keer gelezen. Zo ging ik met de reizigers mee naar verre oorden. Vaak sloot ik mijn ogen en ging ik zelf op reis. (5-6)

Aan het woord is Attar, één van de vijf vrienden van Dawoed: ‘Drie van ons waren dood. Twee van ons leefden nog.’ Attar leeft niet meer en heeft jaren in zijn graf gelegen. Dawoed, een Perzische journalist die meer dan tien jaar in Amsterdam woont, reist door Zuid-Afrika en neemt zijn vijf vrienden mee. Elke nacht vertelt Dawoed de belevenissen die hij die dag heeft meegemaakt.

De eerste verteller is dus Attar. Hij vermengt de verhalen van Dawoed met fragmenten uit Perzische reisverslagen. Het zijn citaten uit klassieke werken van de Perzische literatuur die de verteller Attar omgevormd heeft tot kleine vertellingen. Portretten van een oude droom is opgedeeld in 21 alinea’s, zeg maar hoofdstukken. De alinea’s zijn op hun beurt weer onderverdeeld in korte hoofdstukken.

Portretten van een oude droom brengt in het begin veel verwarring door de vele sprekers die in meerdere lagen aangebracht zijn. Hierdoor ontstaat er onduidelijkheid over de spreker van het verhaal. Vooral de verhalen van Dawoed veroorzaken soms deze vraag. Dit komt met name door de ‘dode’ verteller in wie je je als lezer moeilijk kan verplaatsen. Op een bepaald moment krijg je het systeem door en ontdek je hoe boeiend het verhaal is. Iedere laag heeft zijn eigen vertelling met een eigen verteller.

De roman van Kader Abdolah bestaat uit het verhaal van de vijf vrienden die allemaal hebben vastgezeten. Drie zijn doodgeschoten en twee komen na jaren gevangenschap eindelijk vrij. De vijf vrienden spoken door het hoofd van Dawoed en gedragen zich als echte spoken. Dawoed vertelt hierover het volgende:

De vrijheid die ik nu heb, verdien ik niet. Ik heb geen recht op deze reis. De liefde die Afrika aan me gegeven heeft, heb ik niet verdiend. Al die schoonheid die ik meegemaakt heb, is niet mijn deel. Op de weg die ik voor mijn leven koos, heb ik een paar van mijn vrienden en dierbaren verloren. Ze waren jonger dan ik en ze keken tegen mij op. Ze volgden de weg die ik gekozen had. Zij werden gearresteerd. Maar ik niet, ik kon wegvluchten. […] Ik voel me schuldig en dit schuldgevoel laat me niet los. Ik denk altijd aan hen. Hier in Zuid-Afrika, waar ik ook loop, lopen die vijf vrienden met mij mee. Wat ik ook drink, ze drinken met mij mee. Ze gaan mee, ze doen mee op deze reis. Soms heb ik geen controle meer over hen. Ze gaan op hun eigen manier op pad. Ze gaan dingen bezichtigen die ik zelf niet kan bezoeken. Aan de ene kant ben ik verdrietig, aan de andere kant ben ik zo blij met hun aanwezigheid. De reis heeft een extra lading gekregen. Ze zijn overal aanwezig,’ (134-135)

Zuid-Afrika roept voor Dawoed herinneringen op en zorgt voor de verschijning van de vijf vrienden. De vrienden zijn spoken in een land dat boordevol zit met spoken en geesten. Dawoed kan zelf het onderscheid niet meer zo goed maken tussen een spook en een mens van vlees en bloed. Portretten en een oude droom is hiermee een verhaal dat zoekt naar de grenzen van de realiteit. Het boek ademt een geheimzinnige sfeer uit waardoor je als lezer soms openlijk twijfelt of het wezen dat spreekt nu echt is, of dat het een spook is.

Dit is slechts een facet van het boek dat rijk aan kleuren is. Als een kameleon meandert Kader Abdolah door Zuid-Afrika en haar geschiedenis. Over Zuid-Afrika en het Afrikaans heeft Dawoed uitgesproken opvattingen:

Die Hollanders waren nu weg, maar de vesting was gebleven. De zon had vierhonderd jaar op hun kasteel geschenen, en ook op hun taal. Het kasteel was oud geworden, maar de taal had zich vernieuwd en de Afrikaanse ritmes overgenomen. (49)

Nederlanders hebben moeite met het Afrikaans en corrigeren voortdurend hun zinnen. Het lijkt wel of ze zich de taal niet eigen kunnen maken. Problemen die Dawoed met het Nederlands heeft, maar het Afrikaans gaat hem makkelijk af:

Ik hoef niet meer op mijn grammatica te letten. Zuid-Afrikanen hebben de Nederlandse taal op de kop gezet. Alles is fout wat ze zeggen, op de een of andere wonderlijke manier klopt alles. Dus doe ik hier wat ik wil. En dat klinkt correct.

Ik ben achter iets moois gekomen. Het zijn de zon, de grond en de plaats van de klanken die de klank en de volgorde van de woorden bepalen. (73)

De scènes worden afgewisseld door de belevenissen van de vijf vrienden die vaak zonder Dawoed op pad gaan en het ware Zuid-Afrika leren kennen. Zuid-Afrika roept niet voor niets bij Dawoed de herinnering aan zijn vijf Perzische vrienden op. Beide landen hebben een veelbewogen geschiedenis vol schuld en schaamte in het recente verleden liggen. Dawoed proeft nog de apartheidscultuur als bedienden hem ‘sir’ noemen:

Ik had me zo vaak sir horen roepen dat ik me op een gegeven moment ook een sir voelde.

[…] Opeens dacht ik iets gemeens in mezelf. Ik rechtte mijn rug en dacht: Laat ze mijn koffer dragen als dat ze toch bij iedereen doen. Ik ben een heer.

De situatie dwong me sir te zijn. (132)

Het doet Dawoed denken aan de tijd van het feodalisme in Perzië. In Zuid-Afrika komt zijn vergeten adellijke gevoel weer naar boven drijven. In dit hoofdstuk verbindt Dawoed zijn eigen verleden met het schuldgevoel over zijn vrienden met de geschiedenis van Zuid-Afrika. In een gesprek met ‘een gezellige vrouw met veel levenservaring’ ontdekt Dawoed dat het apartheidsgevoel nog lang niet verdwenen is. De vrouw spreekt erover dat de zwarten nog lang niet rijp zijn het land te besturen. Ze maken er een potje van.

In Zuid-Afrika ontmoet Dawoed zijn verleden vol schuldgevoel, maar hier kan hij ook zijn verleden achter zich laten. Dawoed vindt troost bij de geesten van zijn vrienden. De vijf vrienden halen veel troost uit de Afrikaanse poëzie. Herhaaldelijk citeren zij werk van Afrikaanse dichters. Niet alleen het verhaal van Attar is een eerbetoon aan de Afrikaanse Ingrid Jonker, in de roman Ingrid Fanus genoemd. De titel van de roman verwijst naar het gedicht ‘Afskeid’ van Jonker. Al de geesten vinden hun rustplaats in Zuid-Afrika. De laatste ‘alinea’ van Portretten van een oude droom eindigt met een prachtig Perzisch gedicht dat dit afscheid treffend verwoordt:

Een nieuwe lente wekt een oud verlangen
En heeft een web van peinzen uitgehangen.
Als jonge bloesem aan het oude hout
Uit dode grond het leven heeft ontvangen.

Almelo, november 2003

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.