De teelbal en Koning David

Grunberg schrijft de Grote Jiddische Roman die alle andere overbodig maakt

Hendrik-Jan de Wit

Arnon Grunberg: De joodse messias. Amsterdam: Vassallucci, 2004.
ISBN: 90 5000 514 4.
Prijs: € 22,50.
495 pagina's.
[boek is ook verschenen onder de titel: Grote Jiddische Roman bij dezelfde uitgever als nummer 13 in de reeks Jiddische Bibliotheek. ISBN: 90 5000 596 9. Prijs: € 22,50].

Het lezen van de laatste zin voor je met het lezen van de roman begint, is verraad. De plot ligt vaak in deze beladen zin verborgen. Alle voorgaande pagina's zijn overbodig geworden. De laatste zin moet de lezer lezen als hij die daadwerkelijk verdient: als hij echt bij de laatste zin arriveert en het boek bijna uitheeft. De lezer die zich eerder waagt aan de laatste zin overtreedt de wet van roman- en leesland.

De laatste zin van Arnon Grunbergs nieuweling De joodse messias mag gerust als eerste gelezen worden. Ze verklapt niets als je het voorgaande niet gelezen hebt en duidt alles als je er echt aankomt. Het is geen doodzonde en vergroot alleen maar de raadselachtigheid. Sterker nog: je gaat juist het voorgaande lezen. Hoe loopt dit af?

'Daar is de pelikaan', zei Rochele. Ze stond voor het raam met haar jongste dochter op haar arm. De mond van het meisje was bruin van de chocolademelk.
'Daar is de pelikaan, nu kun je hem zien.' (494)

Als ik een boekje mocht samenstellen met de mooiste laatste zinnen uit de Nederlandse literatuur, dan zou ik dit citaat geven. Een mooiere laatste zin is niet denkbaar. De joodse messias is een jiddische roman. Het Jiddisch is een taal die uit Oost-Europa afkomstige joden spraken en is Duits met Hebreeuwse en Slavische elementen. De hoofdpersoon van Grunbergs roman Xavier Radek woont in Basel. Hij is niet-joods maar ziet het als zijn taak om de joden te troosten. Hij wil dit doen met een roman.

In De joodse messias steekt het verlangen van de 'Grote Jiddische Roman' boven het niveau uit van Grunbergs verhaal. Grunberg verwerkelijkt deze wens in een daad met zijn lijvig boekwerk van vijfhonderd pagina's. De roman is een allesomvattend verhaal over het jodendom van de laatste eeuw en is daarmee de Grote Jiddische Roman. In het boek borrelt en bruist het van de joden. Daarnaast is er een versie van De joodse messias verschenen als het dertiende deel van de Jiddische Bibliotheek van uitgever Vassallucci. De nieuwe titel die het boek daar gekregen heeft luidt vanzelfsprekend: Grote Jiddische Roman. Een stunt die helemaal bij de excentrieke Arnon Grunberg past.

De Nederlandse schrijver die tegenwoordig in New York woont, brengt zijn verhaal op zijn bekende manier: de roman kookt over van de absurditeiten. De joodse messias grossiert in de postmoderne stijlfiguren. De tegenstelling en de terugkerende zinsneden en situaties leveren de vertrouwde gitzwarte humor op. De verteller speelt bedreven met de beladen terminologie en achterliggende gevoelige betekenissen van het nazisme en het jodendom. De bizarre ernst waarmee de verteller zijn humor brengt, maakt de tegengestelde thematiek tot in de kern belachelijk. De joodse messias roept de sfeer op van de romans van Chaim Potok. Met de aantekening dat de jodenvervolging, het nazisme en het jood-zijn als de wortels en uien in een hutspot door elkaar gehutseld worden.

De joodse messias is een politieke roman. In veel opzichten oefent ze zware kritiek uit op de tegenwoordige situatie in Israël. Alleen doet Grunberg dit niet expliciet. De daad om het nazisme met het jodendom te mixen alsof het om de ingrediënten van een appeltaart gaat, is een politieke daad. De absurditeiten en een extreem soort humor bedekken zijn kritiek veilig.

Niemand hoeft de romans van Grunberg te lezen als kritische werken in een uiterst complexe romanwereld. Welnee, De joodse messias is gewoon een verhaal dat je lekker onderuit gezakt in de luie stoel kunt lezen. Zonder enig moment stil te staan bij de wereldproblematiek, de holocaust, of het onoplosbare Israëlisch-Palestijnse vraagstuk. Grunberg verhaalt schijnbaar luchtig over een jongen, die Xavier Radek heet. De Baselaar schopt het als niet-jood tot premier van Israël. Zijn onafscheidelijke vriend, de orthodoxe jood Awromele Michalowitz is de hele roman door de steun en toeverlaat van Radek. De joodse messias kan gewoon als een spannende jongensroman worden gelezen.

De schuld van de mix tussen het jodendom en het nazisme is de hoofdpersoon. Xavier Radek vermengt de twee aspecten en brengt de tegenstellingen samen. Hij wijdt zich met hetzelfde 'oprecht enthousiasme en veel vertrouwen in de vooruitgang' als zijn opa. Alleen stond zijn grootvader aan de andere kant. In de tijd van de Tweede Wereldoorlog koos grootvader voor de ideologie van de nazi's. De vader van zijn moeder was 'een gentleman, die het handwerk van de dood verstond, zonder zijn gezin daarmee lastig te vallen' (7).

Het staat allemaal in de eerste zin. Grunberg schrijft een zin die zo lang is dat hij een halve pagina beslaat, maar het is geen zin om door te worstelen. Hij leest vlekkeloos en zonder enige hapering. Alsof het de meeste natuurlijke zin is, die dagelijks uitgesproken wordt. Hier openbaart zich een groot schrijver, want de eerste zin kan zo uit een boek van Thomas Mann of Gerard Reve zijn genomen.

Het personage Xavier Radek ziet zich als een kopie van zijn opa. Sterker nog: zijn grootvader woont in hem. De puber interpreteert de jodenhaat van zijn nazistische opa echter anders. Hij wordt lid van een joodse jeugdvereniging, 'naar aanleiding van een droom waarin het woord wereldjodendom voorkwam.' (12). Alles is ironisch geworden voor de Baselaar, zelfs het heldendom. Daarom beschouwt Radek zich als bestrijder van ironie en moreel relativisme. Hij wil de joden troosten en komt in contact met Awromele Michalowitz, de zoon van een autistische rabbijn. Tussen de twee jongens ontstaat een homoseksuele vriendschap.

Xavier Radek doet zich voor als jood, maar hij is onbesneden. Voor Awromele, de orthodoxe jood is dit een ernstig gebrek. Hij kent nog wel iemand, die Radek wil besnijden. Hier begint het meest hilarische gedeelte van de roman. De oude en blinde meneer Schwartz zal de jongen wel besnijden. De oud-communist heeft al jaren geen jongens meer besneden, maar voor Radek maakt hij een uitzondering. Schwartz beseft waarom hij nooit afstand heeft kunnen doen van het besnijdenisgereedschap. Het spul wachtte jaren op de komst van Xavier Radek. Niet voordat vriend Michalowitz de onbesneden penis even oraal vertroeteld heeft.

De besnijdenis loopt verkeerd en pijnlijk af, maar niemand wil dat erkennen. Meneer Schwartz is uitgeschoten met zijn mesje. Kermend gaat Radek naar huis. Zijn moeder heeft niet in de gaten dat er wat ernstigs met haar zoon aan de hand is. Ze denkt dat hij dronken thuiskomt van een joods feestje. Als de jongen de volgende dag eindelijk naar het ziekenhuis wordt gebracht, ziet alles van onderen blauw. De doktoren proberen te redden wat er te redden valt, maar moeten helaas een teelbal amputeren. De verpleegster zet het verloren lichaamsdeel op sterk water, zodat Radek het verlies beter kan verwerken. De teelbal en Radek zijn de hele verdere roman onafscheidelijk. Overal neemt de jongen de teelbal, die hij omgedoopt heeft tot Koning David, mee naar toe.

Het gegeven van de teelbal doet sterk denken aan romans die Grunberg publiceerde onder het pseudoniem Marek van der Jagt. De Alpinistische locatiekeuze roept een sfeer op als in De geschiedenis van mijn kaalheid (2000) en Gstaad 95-98 (2002). Ook de hoofdpersonen vertonen grote overeenkomst. In alledrie de gevallen is het belangrijkste personage een adolescent die ernstig met zijn seksualiteit worstelt. Het procédé dat Grunberg in De joodse messias toepast is dus niet nieuw, maar een variatie op een bekend thema.

De Oostenrijkse ik-verteller Marek van der Jagt is in De geschiedenis van mijn kaalheid eveneens geobsedeerd door zijn piemel. Hij noemt hem steevast 'de penis van een dwerg', omdat twee meisjes hem dat aangepraat hebben. Van der Jagt heeft er een hele roman voor nodig om van dit beeld af te komen. In De joodse messias verschuift de obsessie van de penis naar de teelbal. Het effect is hetzelfde: overal duikt Koning David op. De verteller hangt zelfs het Joods-Palestijnse vraagstuk op aan de teelbal op sterk water. Grunberg laat hiermee zien dat zijn ontwikkeling niet stilstaat. Hij weet het gegeven nog beter uit te werken dan hij in de debuutroman van zijn pseudoniem Van der Jagt deed.

De vergelijking met Marek van der Jagt gaat verder dan de obsessie omtrent de penis. De moeder speelt in die boeken een dubbelzinnige rol. Ze verpest het hoofdpersonage door haar gekte, want alle moeders zijn raar en horen eigenlijk thuis in een inrichting voor geestelijk gestoorden. Daarnaast is moeder overbezorgd en kan haar kind eigenlijk niet loslaten. Ze leert hem vreemde dingen aan en houdt er een extreme verhouding op na met haar zoon. Soms moedigt ze haar zoon zelfs aan tot het doen van seksuele handelingen bij oudere mannen, zoals in Gstaad 95-98. Andere keren houdt ze haar zoon angstvallig vast. Freud zou in dergelijke moeder-zoon-relaties een groot aantal Oedipus'en ontdekken.

De moeder in De joodse messias is eveneens een merkwaardig personage en doet denken aan Van de Jagt. Ze is getrouwd met een architect, scheidt van hem en neemt een vriend. Marc is bezeten van een vliegspelletje op de computer en doet niets anders. Moeder neemt uiteindelijk een Italiaanse minnaar: een mes waarmee ze zich snijdt. Het zijn smerige passages die tegelijkertijd aangrijpend zijn. Ze beïnvloeden Radek, die een eindeloze reeks schilderijen maakt van zijn moeder met de penisbal in een potje in haar hand.

Deze elementen komen voortdurend terug in de roman. Ze geven de roman de absurdistische toon. Grunberg brengt literatuur naar de kerntaak zoals Aristoteles die zag: literatuur heeft een genezende werking op de samenleving. De mannelijke angst dat er iets met zijn penis zou gebeuren, is de basisgedachte waarmee de verteller speelt. En hoe: de catharsis van deze angst ligt in de extremiteiten van De joodse messias. De schade valt mee, alleen de teelbal verdwijnt. De bal krijgt op sterk water een eigen leven. Misschien is Radek nog afhankelijker van zijn verloren lichaamsdeel geworden. Hij neemt het ding overal mee naar toe. De fantasie voert verder. Radek weet nu in welk lichaamsdeel de pijn zit bij de jood. Nog meer reden om de joden te troosten.

De verteller houdt de spanning goed vast in het verhaal. Hij doet dit door nieuwe verhaalelementen toe te voegen of bijna terloops binnensluipende passages te verheffen tot cruciale scènes. Het is een stijl die Grunberg perfectioneert in De joodse messias en tot zijn handelsmerk maakt. Het lijkt wel of het niet beter kan, maar iedere nieuwe roman laat zien dat hij zichzelf nog altijd weet te overtreffen. De schrijver haalt zijn oude thematiek van de jodenroman uit de kast, waarmee hij in Blauwe maandagen in 1996 debuteerde. Hij combineert dit in De joodse messias met de Alpensferen van Van der Jagt. De absurdistische wereld die dat oplevert, geeft de nieuwe roman een geheel eigen positie in het omvangrijk oeuvre van Arnon Grunberg.

De eindeloze reeks tegenstellingen waaruit de roman bestaat, draagt bij aan de absurdistische wereld in De joodse messias. De troost voor de joden is de vernietiging. De naam Hitler mag in huize Radek niet uitgesproken worden en verandert in een subtiel Je-weet-wel-wie. Alsof het gaat om de naam Jaweh, die orthodoxe joden ook niet mogen uitspreken. De begrippen liefde en haat liggen in de roman heel dicht bij elkaar. De vermenging van de twee levert een leuk resultaat op. Het gevoel mag daar geen enkele rol bij spelen, want dat leidt alleen maar tot ellende. Zo spreekt Xaviers moeder over de jodenhaat in termen van liefde.

'Het is liefde,' zei de moeder. 'Awromele, het is liefde, het is de enige liefde op deze aarde, de puurste, de mooiste, het is de enige liefde die die naam verdient: jodenhaat.' (355)

Een grappig effect heeft dit, maar de verteller laat het hier niet bij. Hij voert dit gegeven verder op. Het verlangen van Xaviers moeder om hem, toen hij baby was, te vermoorden met rattengif is in deze visie de hoogste vorm van liefde die een moeder kan geven. De vermenging van tegenstellingen vormt een essentieel element in Grunbergs roman.

De joodse messias verschuift voortdurend met de betekenis van eerder aangehaalde elementen. Als een wervelwind cirkelt de toekenning van betekenis door de roman. Van niets naar iets en terug. Radeks vader bijvoorbeeld ontdekt het genot van de massage. Vooral als zijn lichaam door transseksuelen gekneed wordt. Hij overlijdt echter snel, maar de massage blijft in het verhaal. De massage verschuift van Radeks vader naar de rabbijn. De rabbijn betreedt vele pagina's later dezelfde massagesalon en laat zich eveneens door een transseksueel masseren zoals de architect vroeger ook deed. Het is een verschuiving van betekenis waar de lezer in meegaat.

De joodse messias zit boordevol met dit soort verwijzingen en betekenisverschuivingen. De betekenistoekenning vormt een essentieel onderdeel van de roman. Het levert een behaaglijk gevoel op, dat wat honderd pagina's eerder gedaan en gezegd werd, weer terugkomt. De herkenning van de eerdere situatie verbindt de twee elementen met elkaar en zorgen voor een betekenisverschuiving. De massagesalon is nu niet iets dat alleen van de architect was, de rabbijn ontwikkelt eenzelfde gevoel voor de sensuele ruimte vol bijzondere mensen. De massagesalon wordt nu iets dat hoort bij een vader. Het gegeven verandert daarmee van betekenis. Grunberg past in De joodse messias dit procédé nog sterker toe dan in de romans van Van der Jagt. Het wordt daarmee het basisingrediënt van deze romancier.

De lezer gaat helemaal mee in deze fantasievolle wereld die Grunbergs verteller hier creëert. Zonder dat je het in de gaten hebt, verdwijn je in het verhaal. De verteller borduurt voort met dezelfde naald en draad als eerder, maar neemt nu een heel ander en grilliger patroon aan. Het is de schrijfkunst van Grunberg. Hij weet voortdurend betekenissen te verschuiven, door hetzelfde net iets anders te zeggen en door de bekende gegevens te vermengen met nieuwe. Het roept een chaotische wereld op, die je als lezer zonder blikken of blozen opvangt.

Bijna ontspoort de kakafonie aan geluiden en dreigt de lezer de weg kwijt te raken. Op het moment dat er een shoarmaboer in het verhaal binnentreedt, die aan joden zijn broodjes verkoopt, maar de Hamas stiekem steunt. Dan komen in het midden van de roman allerlei nieuwe elementen bij elkaar en dreigt de verstikking aan informatie. De combinatie van nieuwe verhalen wordt hier even te gortig. De verteller introduceert niet alleen de Hamas-shoarmaboer; vanaf dit punt volgt de verteller ook de Kierkegaard-jongeren en het Comité Waakzame Ouders. Dat laatste mag overigens niet worden verward met het Comité Waakzame Joden, dat een aparte positie in het gezin van de rabbijn Michalowitz inneemt. De verteller noemt al deze dingen en wisselt razendsnel van focalisator.

In de keuken legde de moeder drie schnitzels op een schaal, Marc was thuisgekomen, hij zat boven, achter zijn computer, en liet een 737 opstijgen. Zijn mond hing open van inspanning. (225)

Het kippenhok vol gekakel, gekonkel en gekrakeel in het middendeel is nodig, zo blijkt aan het slot van de roman. De verteller brengt alle aangehaalde elementen keurig samen. Een absurde situatie ontstaat. De Israëlische president Xavier Radek dreigt met een totale vernietiging van de mensheid. Alle atoombommen die in de wereld staan, zijn op Israël gericht. Nu haalt de verteller de eerdere gebeurtenissen aan en plaatst ze in een nieuwe context. Het is een andere betekenistoekenning van de eerder genoemde informatie. De betekenis draait om het messias zijn en de daaraan verbonden missie om de joden uit hun lijden te verlossen door te troosten. De verteller durft dat niet hardop uit te spreken, maar de personages schreeuwen om betekenis: de troost van messias Radek.

Xavier wist dat betekenis niet bestond. Er was alleen pijn zonder betekenis. Als politicus moest hij die pijn aankleden. Dat was de tijdelijke troost die hij zijn kiezers kon bieden. Hij verwoordde hun frustratie, hij gaf hun wanhoop stem, hij bespeelde hun angst, als een elfjarig wonderkind uit Rusland piano. Juist Xavier, die niets voelde, die niets meer kon voelen, voelen betekende vallen, voelen was falen, juist hij kon zo overtuigend veinzen te voelen dat er wel een paar honderd man tegelijk op zijn spreekbeurten afkwamen. Toch was hij nog altijd niet meer dan een kandidaat-gemeenteraadslid. (447)

De joodse messias zit aan het einde boordevol met dit soort beschouwende passages. Het krachtige karakter van het gemeenteraadslid uit Tel Aviv, brengt hem uiteindelijk naar het presidentschap. Betekenis vermengt de verteller met pijn en het troosten van het volk. De ware leider geeft betekenis aan de betekenisloze pijn. Kortom, hij voorziet de mensen van betekenis. De verzameling betekenisloze pijn is de mensheid volgens het personage Xavier Radek. Alle pijn smeekt om betekenis. Dat is ook de taak van de kunst volgens Xavier Radek in zijn gesprek met de Hamasleider.

Breder doorgetrokken is de roman, de Grote Jiddische Roman de poging om betekenisloze pijn van betekenis te voorzien. De ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebbende elementen, horen juist wel bij elkaar. Grunbergs roman is de poging om dit te doen. Hij slaagt hier wonderbaarlijk goed in. De joodse messias is een aantrekkelijk boek om te lezen. Het boek vooral een avonturenroman van een (homoseksuele) jongen die het tot president van Israël schopt en een heel volk uit zijn lijden verlost. De joodse messias is een verhaal dat erg grappig en ontroerend is.

Het lezen van de laatste zin als eerste kan geen kwaad bij deze roman, omdat de samensmelting van betekenissen de zin in een nieuw daglicht plaatst. Het is hier als bij een briljante symfonie, waarbij het laatste akkoord al het eerder gespeelde samenvat. Alleen de laatste akkoorden beluisteren levert een onbegrijpelijk stukje muziek op. Het begrijpelijke ontstaat door alles wat ervoor geklonken heeft en maakt het voorgaande af. In een goed kunstwerk hangt alles met alles samen. Dat is ook het geval in De joodse messias. Grunbergs symfonie is af met de laatste zin, maar dat ontdek je pas als je het hele boek gelezen hebt.

Almelo, november 2004

LitNet: 3 Desember 2004

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.