|
|
|
|
|
|
|
En steeds haalt ze haar oeuvre inDe Versamelde gedigte van Elisabeth Eybers Hendrik-Jan de WitElisabeth Eybers: Versamelde gedigte De ontmoeting tussen de Afrikaanse poëzie en mij was een gedicht van Elisabeth Eybers. Ik studeerde al enige tijd Nederlands en Algemene Literatuurwetenschap aan de Universiteit Leiden. Bij de laatstgenoemde studie kreeg ik voor een vak waarbij wij leerden poëzie te lezen een gedicht van Elisabeth Eybers voorgeschoteld. Onze docent Frans-Willem Korsten wilde over een week een diepgaande analyse van het gedicht zien, van maximaal vier A4-tjes. Bij een vak voor mijn andere studie, Nederlands, las ik al eerder een boek in het Afrikaans, maar de poëtische taal van Eybers had een hele andere werking. Het gedicht 'Herinnering' uit de bundel Die vrou en ander verse (1945) was het gedicht voor de analyse. Het gedicht maakte indruk op mij. De raadselachtige wereld van de nacht geeft dit gedicht treffend weer. HERINNERING Het sonnet maakt nog altijd grote indruk op mij. De beelden van de maan die opkomt en mooie woorden als 'weekheid sonder naam'. Het zijn woorden die keurig op hun plaats vallen. Want waar gaat het gedicht over? We spraken er lang over bij het college een week later. Alle analyses lagen netjes naast elkaar en iedereen zag en las weer wat anders. We keken met de ogen van een wetenschapper, lazen woorden in het gedicht die onder de letters staan en zochten naar het verhaal achter de woorden. Een medestudente die in het gedicht een verkrachting zag/las, scoorde hoge ogen bij de groep. Zo hadden wij het nog niet gezien, maar nu zij het zo zag, zagen wij het ineens ook zo. Het was mijn eerste kennismaking met Eybers en de wereld van de Zuid-Afrikaanse poëzie. Het gedicht van haar dat wij bij het tentamen kregen, ben ik vergeten. Het had niet de mysterieuze kracht die het gedicht 'Herinnering' op mij maakte. Wel kocht ik op de terugweg van het tentamen naar huis de tweede, uitgebreide druk van de Versamelde gedigte. De vijf bundels die er een week eerder nog lagen, waren geslonken tot één. Eybers was even heel populair in Leiden, want ik ontdekte later dat de vier bundels in het bezit waren van medestudenten. Later maakte ik via Komrij's bloemlezing kennis met de rijke en kostbare schat die de Zuid-Afrikaanse poëzie is: de wondere wereld van Ingrid Jonker en de unieke gedichten van de zanger Koos Kombuis. De toen gekochte tweede druk van Eybers Versamelde gedigte waren al ingehaald door twee nieuwe bundels. Een fanatieke medestudente kocht ook de losse bundels. Ik wilde wachten. Er zou toch ooit wel weer een nieuwe bundel met alle gedichten van de dichteres verschijnen? Mijn wens is waarheid geworden, want op 20 juli 2004 verscheen de derde en vermeerderde druk van Eybers Versamelde gedigte bij haar Amsterdamse uitgever Querido. De bundel is flink toegenomen, stonden er in de vorige druk nog 650 pagina's aan poëzie, nu bestrijkt het gedichtengedeelte meer dan 800 bladzijden. Eybers schreef in een periode van negen jaar ruim 150 pagina's aan poëzie bij. Met het klimmen van de jaren stijgt ook de productie van het aantal gedichten van de dichteres, want in het tijdsbestek van nog geen vijf jaar verschenen vier dichtbundels. Volgens de uitgever is het slot van de twintigste eeuw de meest productieve tijd van de Afrikaanse dichteres die al ruim veertig jaar in de Nederlandse hoofdstad woont. Het lezen van de bundel laat zien dat de poëtische wereld van Eybers een andere is dan die van Nederlandse dichters. Ze bedient zich van het Afrikaans, haar vadertaal, en de laatste jaren combineert ze dat vaker met de taal van haar moeder, het Engels. Binnen de Afrikaanse poëzie is ze ook een eiland. Ze woont al jaren in Nederland en vermengt in haar latere werk typisch Nederlandse aspecten met de herinnering aan haar vaderland, Zuid-Afrika. Dat is waarschijnlijk de oorzaak dat veel Nederlanders haar gedichten in het Afrikaans lezen en dat Eybers in 1991 de prijs voor de Nederlandse letteren ontving, de P.C. Hooftprijs. Bij mij weten de eerste keer dat een dichteres die niet in het Nederlands schrijft, deze prijs kreeg. De Versamelde gedigte bestrijkt een tijdvak van ruim zestig jaar. Eybers debuteerde in 1936 met 'Belydenis in die skemering' en de laatste bundel 'Winter-surplus' verscheen in 1999. De bundel weerspiegelt de ontwikkeling van de dichteres duidelijk. Eén van de sterkste verschuivingen is dat vanaf de bundel 'Respijt' (1993) Eybers zich meer in het Engels uit, de taal van haar moeder. In een aantal van de bij deze derde druk toegevoegde bundels schrijft de dichteres hetzelfde gedicht in twee talen. Het Afrikaans, de taal van haar vader en haar moedertaal Engels. De bundel 'tydverdryf/pastime' uit 1996 bezit zelfs alleen maar dit soort gedichten. Het lezen van deze gedichten roept de vraag op welke versie de oorspronkelijke was: de Afrikaanse of de Engelse. Een vraag die Nederlanders mateloos intrigeert. Tweetaligheid is voor Nederlanders veel minder vanzelfsprekend dan voor Afrikaners. Het gedicht 'Poëtica' is zo'n vers, dat de raadselachtigheid van de taal oproept. De Engelstalige equivalent 'Poetics' vertelt hetzelfde in een andere taal, zonder een letterlijke of slaafse vertaling te zijn. Voor een vertaler moet dit het hoogst haalbare ideaal zijn, maar dat zou teveel afdoen aan de oorspronkelijkheid van het gedicht. Eybers mag het doen, zij is schepper en vertaler. De wonderlijke combinatie van deze twee elementen komen samen in twee unieke gedichten waarbij hetzelfde gevoel wordt opgeroepen. POËTICA Eybers speelt hier een taalspel, waarbij dichten en vertalen samenvallen. De gedichten staan niet los van elkaar. Het spel met de tweetaligheid is een onderdeel van Eybers' poëtica. Het lyrisch ik zegt dit niet expliciet. Het element blijft onvermeld in het gedicht, maar impliciet bewijst de dichteres met dit gedicht in twee talen dat het lyrisch ik tussen de twee talen in bengelt. In de vroege gedichten van Eybers komt dit element nog niet naar voren, het is een ontwikkeling die de laatste jaren steeds sterker is, zelfs bijna overheerst. Het gedicht dat volgt na 'Poëtica' is het titelgedicht van de bundel uit 1996 geworden: 'Tydverdryf' of de Engelse equivalent 'Pastime'. In dit gedicht haalt een ander aspect aan, dat veelvuldig in de Versamelde gedigte wordt aangehaald: de herinnering. Het lyrisch ik woelt hier een 'limbusgebied' open: waar beelde van vroeër rondspoel Het lyrisch ik vindt het heerlijk om zo de tijd te verdrijven en eindigt bijna mistroostig: dis al waarvoor ek nog deug (701) Dit late gedicht over de herinnering vormt geen uitzondering in het werk van de dichteres. Het oeuvre van Eybers is doorspekt met de herinnering. In de Versamelde gedigte loopt de herinnering als een rode draad door de bundel heen. Bij de jonge Eybers manifesteert de herinnering zich in gedichten als het eerder aangehaalde 'Herinnering' en 'Heimwee', waarbij in het laatste gedicht elke geur die het lyrisch ik opsnuift, louter herinnering is. De oudere Eybers moet herinnering 'inroepen' in het 'Nostalgiese vers', waarbij het lyrisch ik spreekt over de verschillende sterrenbeelden die ze in de nacht van haar jeugd zag. De herinnering combineert de Zuid-Afrikaanse dichteres wel vaak met de nacht en slapeloosheid. Het lyrisch ik in het werk van Eybers woelt er 's nachts flink op los, mijmert dan over het verleden en laat de herinnering opborrelen in de duisternis. Het lyrisch ik grijpt in deze nachten naar de pen om de mijmeringen en herinneringen in dichterlijke vorm te verwerken, zoals in het gedicht 'Miskraam' of 'Miscarriage'. De dag heeft hier als taak om de gedichten werkelijk in een helder daglicht te stellen, waarbij het kaf van het koren wordt gescheiden. MISKRAAM De benadering van de herinnering verschuift in de loop van de Versamelde gedigte. De latere Eybers kijkt veel meer beschouwend naar de herinnering. Zoals in 'Erfenis' waarin het lyrisch ik zich vergelijkt met haar ouders. De verschillen van de ouders komen in haar samen: in mý word onverminderd De ouderdom zorgt ervoor dat ze 'hulle sonder meer duld', laat het lyrisch ik weten. Uiteindelijk komt ze tot de volgende conclusie: Alleen: húlle bly nog so lewend, Het gedicht is een beschouwing die in het vroegere werk van Eybers nauwelijks optreedt. Daar woelen de Proustiaanse geuren en kleuren de herinnering los. De latere Eybers vertelt meer over de herinnering en gebruikt daarvoor algemenere bewoordingen. Persoonlijk vind ik dat een minder mooie ontwikkeling, maar dat is meer mijn smaak dan de kwaliteit van de dichters. Eybers blijft in heel haar oeuvre een dichteres van formaat zo blijkt uit de Versamelde gedigte. Al is het gedicht 'Verklaring, aan 'n besorgde kritikus' veel bescheidener: Ek rym Al heeft de bloemlezing van Gerrit Komrij veel Nederlanders laten zien dat de Afrikaanse poëzie meer is dan Elisabeth Eybers, de dichteres is nog altijd één van de meest gelezen Afrikaanse dichters. Met de derde, vermeerderde druk van de Versamelde gedigte is een completer beeld geschapen van Eybers' dichtwerk. De nieuwe 150 bladzijden bevatten weer prachtige en ontroerende gedichten, waarbij de Engelstalige 'vertalingen' een grote verrijking zijn. Degene die denkt met de Versamelde gedigte het hele oeuvre in handen te hebben, komt bedrogen uit. De Amsterdamse uitgever Querido maakte kort na het verschijnen van de bundel in zijn najaarsaanbiedingen bekend dat in januari 2005 een nieuwe dichtbundel van Eybers verschijnt. Vuurdoop - Stirrup-cup heet de bundel. De titel wijst erop dat deze bundel eveneens Afrikaanse en Engelstalige gedichten naast elkaar bevat. Eybers gaat met het verschijnen dus verder op de ingeslagen weg. Bij het verschijnen van de tweede druk in 1995, volgden in vijf jaar tijd vier nieuwe bundels. Nu, na vijf jaar dichterlijk zwijgen en het verschijnen van de derde, vermeerderde druk, laat de dichteres zich weer verleiden om de ontstane volledigheid weg te werken. Mijn wens naar een nieuwe bundel met alle gedichten van de dichteres, is slechts korte tijd bevredigd. Het begint alweer zachtjes te knagen bij mij.
Almelo, augustus 2004
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
