NeerlandiNet - Neerlandistiek in Suid-Afrika

LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.

De Achterflap 2

Hendrik-Jan de Wit

Eindelijk: de tweede Achterflap. Even overwoog ik de rubriek af te schaffen vanwege de bewerkelijkheid. Toch probeer ik de rubriek weer nieuw leven in te blazen met het voornemen voortaan alle binnengekomen boeken direct kort en kernachtig in de rubriek te behandelen. Het werk aan de tweede achterflap heeft me goed gedaan. Ik heb weer een duidelijk beeld wat er allemaal tot juni is verschenen bij de Nederlandse uitgevers.

Met één grote uitzondering: er is een (wat grotere) bespreking van de Verzamelde liedjes en gedichten van Willem Wilmink. Die konden echt niet onbesproken blijven!

Almelo, zondag, 18 september 2005.

ROMANS

Chatten en e-mailen

Het debuut Portrettensoep van Beitske Bouwman is verrassend wat beterft de vorm. Met behulp van 'berichten en tegenberichten' ontstaat een soort briefroman. Het grote verschil is dat Bouwman gebruik maakt van nieuwe technieken als het e-mailen en chatten. De anonieme vrouw correspondeert met een anonieme man. De mailtjes die hij schrijft over het trekken van soep en over moeders, herinneren de hoofdpersoon eraan hoe zij zelf op zoek ging naar haar moeder.

Het laatste staat vooral in de hoofdstukken met een lichaamsdeel in de titel. Dit zijn welkome afleidingen van de basisvorm en bevatten het eigenlijke verhaal. De originaliteit van Bouwman ligt bij het gebruik van de moderne communicatiemiddelen om een oud verhaal te vertellen. Portrettensoep laat zien dat zelfs in anonimiteit een grote hoeveelheid persoonlijk leed los kan komen.

Beitske Bouwman: Portrettensoep. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 5288 x. Prijs: € 13,95. 128 pagina's.

Lezen over een schrijver

Een kijkje in het hoofd van een einzelgänger, dat is de tweede roman van Ingrid Baal. Doel: Liefde is de titel van de roman, die qua formaat tegen de lengte van een novelle aanschuurt. Hoofdpersoon Simon Heller voldoet natuurlijk aan alle criteria die een schrijver moet hebben: heel erg vreemd en niet wars van een stukje zelfreflectie.

De vorm waarvoor Baal kiest, riekt een beetje naar een stuk schrijversbeklag. Zo beschrijft de hij-verteller de ontvangst van Hellers eerste roman, door de vader van de hoofdpersoon.

'Je hebt een mooi boek geschreven, Simon.' En nadat het even stil was gebleven: 'Alleen jammer dat je de vader al op bladzijde zeven hebt laten sterven. Met zijn trillende Parkinsonhand nam hij een slokje thee. 'En,' zo voegde hij eraan toe, 'dat ze je hier nou niet meer geld voor gegeven hebben.' (84)

Het is een problematiek die de verteller hier aansnijdt, die weinig waarde voor veel lezers heeft. Zeker, veel lezers schrijven zelf ook, maar een roman over schrijven moet wel erg goed geschreven zijn om interessant te zijn voor een groter publiek. Het vormt mijn bezwaar tegen een roman die verder veel pseudo-psychoanalyses bevat.

Ingrid Baal: Doel: Liefde. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Augustus, 2005. ISBN: 90 457 0173 1. Prijs: € 16,50. 157 pagina's.

De veelbelovende eerste zin

Malik Ben woog honderdveertig kilo op de dag dat hij besloot zijn naam uit de Gouden Gids te laten verwijderen. Elke dag zoveel gewicht meetorsen ging op den duur vermoeien. Vandaar dat tweede voornemen: hij zou gaan lijnen. (5)

Dit zijn de geweldige en veelbelovende eerste zinnen uit Benali's derde roman, die onlangs bij zijn nieuwe uitgeverij De Arbeiderspers verscheen. Laat het morgen mooi weer zijn behandelt de geschiedenis van de authenticiteitsheler die vastgelopen carrièremakers hun ziel probeert terug te geven. De eerste zinnen roepen een aantal vragen op, want waarom laat Malik ben zich uit de Gouden Gids verwijderen? Heeft dit iets van doen met zijn grote gewicht, of ligt de oorzaak ergens anders?

In de 238 pagina's tellende roman geeft de verteller hier het antwoord op. De oorzaak van het besluit om zich uit de Gouden Gids te laten verwijderen, ligt bij en tien jaar geleden gehouden cruise. Hij ontdekte zijn eigen roots, maar ook de Spaanse Carmen Lopez de La Madrid, op de binnenflap tussen haakjes getypeerd als 'oud-strijdster onder de republikeinen, bannelinge en bezitster van drie Luis Vuittontassen'. Het besluit om te lijnen wordt nog eens herhaald in de laatste zinnen van de roman.

De derde roman van Benali, die twee jaar geleden de Librisprijs won met De langverwachte, laat zien dat zijn verandering van uitgever hem goed heeft gedaan. Laat het morgen mooi weer zijn is een fris boek, waaruit het enthousiasme om gewoon een mooi verhaal te vertellen uitborrelt. Benali's roman toont nog iets: dat hij nog altijd in ontwikkeling is en zich iedere keer overtreft.

Abdelkader Benali: Laat het morgen mooi weer zijn. Amsterdam/Antwerpen: De Arbeiderspers, 2005. ISBN: 90 295 0467 6. Prijs: € 17,95. 240 pagina's.

De eerste officiële roman

Ernest van der Kwast schrijft al wel langer dan zijn debuut Soms zijn dingen mooier als er mensen klappen. Zo is hij één van de deelnemers aan het verrassende boek dat onder de naam Yusef el Halal vorig jaar verscheen. Schrijvers als Jacob van Duijn, Marcel Möring, Ronald Giphart en Ingmar Heytze werkten vrijwillig mee aan het project dat veel aandacht kreeg in de Nederlandse pers. Van der Kwast geldt als één van de initiatiefnemers van het project.

Het debuut dat hij helemaal alleen heeft geschreven, neemt opnieuw een personage met buitenlandse ouders. Ben Zorefs Poolse moeder vindt het leven duur als ze het in zloty's omrekent. De hoofdpersoon Ben heeft geen gebrek aan geld. Hij smijt ermee als het een lieve lust is. Hij is in het bezit van een kasteel, 23 auto's en is - volgens de achterflap - 'op sprookjesachtige wijze' getrouwd.

Soms zijn dingen mooier als er mensen klappen wordt gedragen door het dramatische gegeven dat Ben Zoref 'in het verleden een innerlijke amputatie heeft ondergaan.' Alles om hem heen is gekte en chaos, maar Zoref zoekt 'echtheid en puurheid in een bordkartonnen wereld.' De primaire verhaallijn onderbreekt de verteller met allerlei hilarische herinneringen van de hoofdpersoon. Zoals die met het meisje Elaine:

Ik kan winden laten die je tien minuten kunt ruiken,' zei Elaine blij, in plaats van uit te barsten in een tirade. 'Ik ben een scheetje!' Ze giechelde het uit. (115)

Een joliger debuut is niet denkbaar…

Ernest van der Kwast: Soms zijn dingen mooier als er mensen klappen. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2005. ISBN: 90 388 4025 x. Prijs: € 14,90. 208 pagina's.

In een foto

Ruud, de hoofdpersoon van K. Schippers nieuwste roman Waar was je nou verdwijnt in een oude strandfoto. Ruud vermoedt dat hij met behulp van de Kodak waarmee zijn overleden moeder vroeger foto's maakte echt in en uit sommige oude kiekjes kan stappen. Het levert een hilarische roman op, met vanzelfsprekend problemen die in deze luxe opduiken. Want kiest hij ervoor in een foto te blijven bij een geliefde uit zijn jeugd of verkiest hij toch het huidige leven? Schippers' verhaal klinkt als het moderne en vorig jaar verfilmde Eric van Godfried Bomans, maar dan voor volwassenen.

K. Schippers: Waar was je nou. Roman. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 8018 2. Prijs: € 17,95. 240 pagina's.

Laatste uit Nederlands-Indië

Nederlands-Indië laat hem niet los. Hans Vervoort (1939) behoort tot de laatste generatie Nederlanders die opgroeide in de Nederlandse kolonie in de Oost. Van deze interessante schrijver zijn twee boeken tegelijkertijd verschenen bij uitgever Nijgh & Van Ditmar. In het eerste boek Kind van de Oost haalt Vervoort herinneringen op van zijn jeugd in de kolonie en de Tweede Wereldoorlog die hij daar meemaakte. Het zijn dus ook de ervaringen in de kampen die erin beschreven staan.

Het tweede boek dat Vervoort presenteert is een reisverslag door het huidige Indonesië, dat de veelzeggende titel Retourtje tropen heeft. Zonder de vertrouwde rugzak uit de 'backpackersliteratuur' maar per huurauto met chauffeur, reist Vervoort door zijn geboorteland op zoek naar herinnering en de confrontatie met heden en verleden.

Hans Vervoort: Kind van de Oost. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2005. ISBN: 90 388 7437 5. Prijs: € 15,00. 176 pagina's.
Hans Vervoort: Retourtje tropen, Een reis door het hart van Sumatra en Java (met een stop in Singapore). Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2005. ISBN: 90 388 7440 5. Prijs: € 17,50. 256 pagina's.

GEDICHTEN

Complete Wilmink

Eindelijk is hij daar: de verzamelde gedichten van de in 2003 overleden dichter Willem Wilmink. Rijmmonster eerste klas en vooral een dichter van ontroerende verzen. Dat laat de tweedelige box met 1300 pagina's vol van poëzie vooral zien. De twee vuistdikke boeken tonen een schat aan gedichten, van wie je de tekst al kent, maar van wie de maker onbekend is gebleven. Zoals het wereldberoemde lied dat Herman van Veen zong, 'Hilversum III':

Hilversum III bestond nog niet,
Maar ieder had zijn eigen stem.
Op elke steiger klonk een lied
Van Paljas tot Jeruzalem. (417)

Zo vergaat het je de hele bundel. Vaak hoor je de muziek bij de tekst meedeinen in je hoofd. Onbewust fluit je even later een melodie van wie je dacht, dat je hem vergeten was. Of oude teksten herleven:

Deze vuist op deze vuist

Deze vuist op deze vuist,
deze vuist op deze vuist,
deze vuist op deze vuist,
en zo klim ik naar boven. (323)

Of de zichzelf parodiërende Wilmink, een paar pagina's verder:

Bouwvakkerslied

Deze steen op deze steen,
deze steen op deze steen,
deze steen op deze steen,
en zo klim ik naar boven. (327)

Niet alleen borrelen de oude tijden omhoog als de bubbeltjes in een glas cola, ook de veelzijdigheid van Wilmink komt duidelijk tot uiting in de bundeling van zijn werk. Zo zijn er gedichten in het Twents en prachtige vertalingen van moderne, maar ook Middeleeuwse gedichten. De laatste categorie is vertaald uit het Middelnederlands, maar ook uit het Latijn of het Middelduits. Of het Afrikaanse gedicht 'Herinnering' van Elisabeth Eijbers dat Wilmink erg treffend vertaald heeft:

Herinnering

Ik heb een keer de maan gezien als kind
die door het zilveren dal de ronde deed
en als een zeepbel wegdreef op de wind
en tussen ijle populieren gleed.

Achter mij in het donker was een raam
vol licht en mensenstemmen en gelach
en ín mij angst en weekheid zonder naam:
ik keek of ik de maan loskomen zag.

Al 't andere is duister en verward…
dat tak na tak onder de maan beweegt…
dat het gekneusde gras een geur verspreidt
van dennenaalden, dat ik pijn verbijt
om het hevige krimpen van mijn hart,
en met mijn pols tranen heb weggeveegd. (682)

Een gedicht dat in de vertaling haar kracht behoudt en de taal dichterbij brengt. Dat is de kunst van het vertalen en in de Verzamelde liedjes en gedichten komt duidelijk naar voren dat vertalen erg op schrijven en dichten lijkt. Een goede vertaling is zovaak beter dan een slecht gedicht. Dat demonstreert Wilmink als geen ander.

Alle lof komt de samensteller W.P. Gerritsen toe, al zegt hij zelf dat Wilmink zelf ook veel werk geleverd heeft. In de nadagen van zijn leven, stelde Wilmink een selectie van zijn oeuvre samen. De verzameling heeft als 'richtsnoer' gediend voor deze uitgave, meldt Gerritsen in zijn voorwoord. Ondanks dat heeft Gerritsen een goede verantwoording gemaakt, vergezeld met aantekeningen bij de gedichten, die Wilmink vaak zelf geschreven heeft bij andere uitgaven of bij de opgestelde selectie.

Ik heb mij laten vertellen dat de uitgave als een trein loopt, dus de liefhebber moet snel zijn. Daarnaast wil ik graag nog even wijzen op de prachtige tentoonstelling die op dit moment in Enschede is te zien over het werk van Wilmink. Die is tot 30 oktober te zien in het museum Jannink (meer informatie: www.museumjannink.nl).

Tot slot: spoedig verschijnt er een uitgebreider verhaal over Wilmink over het oeuvre van de bijzondere dichter en liedjesschrijver en daarnaast worden een aantal recent verschenen boeken van en over Wilmink in dit essay verwerkt. Meer daarover in de rubriek Nedlitnu (www.litnet.co.za/litnetnu).

Willem Wilmink: Verzamelde liedjes en gedichten. Volgens aanwijzingen van de dichter bijeengebracht en uitgegeven door W.P. Gerritsen met medewerking van Lily Hunter. [2 delen in één box]. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2004. ISBN: 90 351 2704 8. Prijs: € 49,95. 1423 pagina's.

Eén regel extra

De dichteres Rozalie Hirs begint haar bundel met een éénregelig gedicht '[speling]':

Lees je, droom, je, denken, nu? (9)

Veelzeggende woorden, die nieuwsgierigheid oproepen. Vervolgens krijgt ieder nieuw gedicht een nieuwe bladzijde en een extra dichtregel van Hirs. Er ontstaat vanuit die ene zin een steeds meer gecompliceerd gedicht, met als absolute hoogtepunt het laatste gedicht '[In LA]'. Het gedicht kan gelezen worden, maar ook beluisterd worden op het kleine cd'tje 'In LA' Daar hoor je de stemmen die in het gedicht boven elkaar staan als in een muzieknotenschrift met meerdere partijen. De klank is minstens bijzonder te noemen, maar het lezen van het laatste gedicht roept eenzelfde vervreemding op. Hirs laat met haar derde bundel zien dat ze een dichteres van formaat is, die een grote mate van creativiteit en originaliteit demonstreert.

Rozalie Hirs: [Speling]. Gedichten. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 6734 8. Prijs: € 17,95. 56 pagina's

Leo Vroman 90 jaar

Negentig jaar is natuurlijk reden voor een flink feestje. Op 10 april vierde Leo Vroman zijn negentigste geboortedag en dat ging niet onopgemerkt aan de liefhebber van zijn poëzie voorbij. Zijn bewonderaar H.U. Jessurun d'Oliveira, bekend van zijn artikelen over Vroman in het tijdschrift Merlijn, stelde een selectie uit het dichtwerk van de feestneus op. Het leverde een interessante bundeling van gedichten uit het werk van deze bijzondere dichter op. De lezer maakt een horizontale, verticale en diagonale gang door de tijd bij het lezen van de gedichten in de bundel. Een feest om te lezen, zeker met een lekkere slagroomsoes erbij.

Leo Vroman: Het andere heelal. Samengesteld door H.U. Jessurun d'Oliveira. Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 8503 6. Prijs: € 15,95. 230 pagina's.

Dichters op kluitje

Al zesendertig jaar een trouw festival in juni. Tientallen dichters van over de hele wereld strijken neer in de Rotterdamse schouwburg om een week lang van elkaars gedichten te genieten. Zo zaten ze er dit jaar weer en lazen mooie poëzie voor, onder andere de prachtige vertaling van de Leaves of grass van Walt Whitman. In een marathonpresentatie lazen de 22 dichters die aan de vertaling van het imposante werk meewerkten, het imposante werk voor.

Naast de uitgave van dit werk, presenteert De Arbeiderspers voor de vierde keer een verzamelbundel van de deelnemende dichters aan het poëziefestival in Rotterdam. Daarin eigen werk uit de laatste bundel, of gedichten die voor het eerst het daglicht in druk zien. Een lijst met indrukwekkende namen, staat in de bundel, zoals Dared Foks, Tsead Bruinja, Ingrid de Kok, Zia Movahed en onze nationale held Gerrit Komrij. De gedichten zijn net zo indrukwekkend als de namen.

Hotel Parnassus, Poëzie van dichters uit de hele wereld. [redactie en samenstelling Poetry International 2005]. Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspers, 2005. ISBN: 90 295 6271 4. Prijs: € 17,95. 136 pagina's.

Vallend leven

De overgang van de ene naar de andere ruimte, bezigheid en geestesgesteldheid. De dichteres Margreet Schouwenaar noemt dit in haar bundel Valtijd. Het levert interessante poëzie op. Met dichtregels als:

Ik schrijf: droge ogen
waarvan

er zelfs niet één nattigheid ziet. (41)

Het typeert een overgang, over de regels, dat een bijzonder effect teweeg brengt. Zoals de achterflap het noemt: 'wie valt, zal daar enige tijd over doen, en als je je leven als een val beziet, gaat het zelfs om alle tijd die je te besteden hebt.'

Margreet Schouwenaar: Valtijd. Gedichten. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 8019 0. Prijs: € 16,95. 61 pagina's.

Hyena's en de liefde

De sleutels verloren en machteloos voor de dichte deur staan. Voor de dichter Victor Schiferli zit er een gedicht in, sterker nog: een liefdesgedicht. Het gedicht met de naam 'Sleutels' begint ijzersterk:

Sleutels

Dat ik de sleutels van het huis verloren had
merkte ik bij terugkomst pas. Daar verrees
het pand waar ik niet binnenkon maar hoorde.

Ik bracht je thuis omdat het laat werd.
We waren heel ver weg geweest, voor jouw deur
vond ik de sleutels weer. De laatste keer

dat ik van jou was. Daarna kwamen de hyena's (35)

Met de hyena's begint het minst spannende deel van het gedicht, waarin je de zure smaak van een verloren liefde proeft. Schiferli laat met zijn bundel zien dat hij een poëtisch gevoel bezit en in beschrijvende termen naar deze wereld kijkt. De voorouderlijke cyclus 'Vergeten voorvaders' is hier het overtuigende bewijs van.

Victor Schiferli: Verdwenen obers. Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspers, 2005. ISBN: 90 295 6227 7. Prijs: € 14,95. 64 pagina's.

Prozagedicht

Je hebt Bertrand, Baudelair, Rimbaud, Lautréamont, Saint-John Perse, Ponge en Char. De meesters van het prozagedicht. Een Frans genre, zo lijkt deze lijst van namen wel te zeggen. Sinds kort hoort daar de Vlaam Peter Ghyssaert bij. In zijn bundel Kleine lichamen ontvouwt de prozadichter een serie prozagedichten die in de inhoudsopgave al klinken als een klok. Sterker nog: de inhoudsopgave ziet er al uit als een prozagedicht. Een voorbeeld is het gedicht 'Smelt', dat tot één van de kortere prozagedichten hoort in de bundel:

Smelt

De ruiter is op weg naar de vrouw die nu als ijs het dal in schuift. Zij komen elkaar tegen in een zwarte kom. Sterren draaien boven en tussen de vochtige klimop. Het kanaal langs de velden neemt het water mee op reis de wereld rond. (57)

Peter Ghyssaert: Kleine lichamen. Gedichten. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 6353 9. Prijs: € 18,95. 64 pagina's.

Verjaarde verjaardag

Een verjaardag die is verjaard. Voor mij is dit dè dichtregel in de bundel De buigzaamheid van steen van Hester Knibbe. De dichteres doet wat een dichter behoort te doen: spelen met taal. Hoe is beter te schrijven over een overleden geliefde, vriend of familielid. Duidelijker over de dood schrijven, bestaat niet volgens mij. Precies de juiste zinnen en woorden op de goede plek. Dat is een gedicht. Hier is een dichter aan het werk.

Verjaardag

Je bent jarig vandaag en je bent het
niet meer. Hoe vieren we dat, hoort
bij een verjaardag die is verjaard
bijvoorbeeld nog taart; je bent toch
nog altijd geboren, geworden. Maar

met wie vieren we dat voortaan en
waar halen we blijde gezichten vandaan.

Bloemen krijg je natuurlijk , we schikken ze
voor je in vazen terwijl we over je
praten: toen, nu zou hij, hij zou - maar

ten slotte staan we daar dan met
lege handen en armen (39)

Hester Knibbe: De buigzaamheid van steen. Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspers, 2005. ISBN: 90 295 6269 2. Prijs: € 15,95. 72 pagina's.

VERHALEN/COLUMNS

Kloteboek

Kut en een klotedroom. De lezer krijgt bij de verhalen van Josien Laurier heerlijke woorden voorgeschoteld, die lekker lang blijven hangen in het hoofd. Het verhaal 'Kut' dat over een klotedroom van hoofdpersoon Pieter gaat, is duidelijk:

Het kloterige was dat Pieter helemaal geen vrouw wilde worden. Hij was een gezonde kerel, die veel van vrouwen hield, maar niet zoveel dat hij er zelf een wilde zijn.
Aan zijn seksleven mankeerde niks. Er was een Margarita, er was een Janneke, er was een Pieternella geweest, echt waar, en een adembenemende Birgit. Er waren op alle waddeneilanden blondines geweest en op Ibiza een negerin. (31)

Pieter besluit een vrouw te worden 'omdat dat het enige was wat sense maakte.' (40) Een verhaal dus dat zweeft tussen droom en werkelijkheid. Dat zijn meer verhalen in de verhalenbundel van Laurier. 'Het realistisch kader krijgt in ieder verhaal een genadeloze dreun,' belooft de achterflap in elk geval. Klote of niet?

Josien Laurier: De verhalenbundel. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2005. ISBN: 90 214 7299 6. Prijs: € 17,95. 245 pagina's.

Geen lichtsignalen!

'Vanuit zijn unieke perspectief op de werkelijkheid is hij gewend scherp te observeren, en verder te kijken dan wat de visueel ingestelde reclame- en propagandamachines ons willen doen geloven,' vermeldt de achterflap van Vincent Bijlo's columnbundel Kort door de bocht. Bij de blinde cabaretier en schrijver klinkt dit als een contradictio in terminis, want heeft een blinde wel een 'kijk op de wereld'.

Zeker, zo blijkt uit de columns van Bijlo. Zien zonder ogen kun je ook zien, dat bewijst de cabaretier als geen ander in de stukken die hij eerder in het Utrechts Nieuwsblad publiceerde. Dat het gezichtspunt wel wat anders is. Zo waarschuwt hij zijn ziende medemens op de 'Dag van de Witte Stok' blinde mensen niet te hulp te schieten.

Haal niet in, blijf rechts rijden, en probeer de blinde niet met lichtsignalen te waarschuwen. (52)

Het is een waardevolle tip, die je na het lezen van het stukje erg ter harte neemt.

Vincent Bijlo: Kort door de bocht. Columns. Amsterdam, Antwerpen: De Arbeiderspers, 2005. ISBN: 90 295 6262 5. Prijs: € 12,50. 160 pagina's.

ESSAY

De oorlog tegen het terrorisme, de moord op Theo van Gogh en de grote intoleratie tegenover minderheden. Voor Geert Mak is het een reden om in de pen te klimmen en een stevig essay te schrijven over de misstanden. Hij zet het zwaar aan in de eerste zin:

Hoe kunnen we deze geschiedenis ooit aan onze kleinkinderen vertellen, het verhaal over die laatste maanden van 2004? Wat zullen we ons nog herinneren? Het doorstoken lichaam in de Linnaeusstraat? De kelders die opengingen? De almaar bewegende lippen van politici en intellectuelen? De stilte in de stad? De toon, de nieuwe toon die opeens was gezet?
Waar moet ik beginnen? (7)

De woorden staan als een noodkreet op het omslag en tekenen de radeloosheid waarin Nederland en vooral de Amsterdammers in de laatste maanden van 2004 verkeerden. Zeker, er is iets veranderd, maar de politieke correctheid tiert nog altijd welig. Op het moment dat Mak de film Submission Part 1 vergelijkt met de Nazi-film Der Ewige Jude van Joseph Goebbels.

Dat was een stap te ver. Wie de praktijken uit Tweede Wereldoorlog met Hirsi Ali's strijd tegen de Islam vergelijkt, is verkeerd bezig, zo klonk uit de vele kritieken die zich over Mak heen buitelden.

Mak reageert hierop met Nagekomen flessenpost. Weer zo zwaar aangezet op het omslag. Het zijn dit keer geen citaten uit het begin van Maks essay, maar juist de laatste woorden. De cirkel is rond:

Nederland is bezig door een rouwproces te gaan, en we moeten er allemaal aan geloven. Maar zo langzamerhand wordt het tijd om de realiteit onder ogen te zien.
Om onze burgermoed weer uit de kast te halen. Om deze verkramping los te laten. Er is immers maar één mogelijkheid: de dynamiek van de hoop.
We hebben geen alternatief.

Het roept bij mij de vraag op of een historicus mag omgaan met de actualiteit alsof het historie is. Met deze twee essay's draagt hij meer bij aan het paniekfietsen dat nu heerst en de overdreven angst voor het vreemde zonder zelfs maar de schijn van tolerantie daarbij te tonen. Het maakt mij alleen maar kwaad en moedeloos. Een debat is goed, maar haal daar godverdomme de historie niet bij. Geert, doe dat als de gemoederen weer wat gekalmeerd zijn en de volgende bom is ontploft.

Geert Mak: Gedoemd tot kwetsbaarheid. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2005. ISBN: 90 450 1382 7. Prijs: € 5,00. 95 pagina's.

Geert Mak: Nagekomen flessenpost. Amsterdam, Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2005. ISBN: 90 450 1553 6. Prijs: € 5,00. 95 pagina's.

BIOGRAFIEËN

Du Perrons definitieve leven

Dé definitieve biografie over het leven van Du Perron, vertelt de uitgever enthousiast bij het 1250 pagina's tellende boek dat onlangs verscheen. Biograaf Kees Snoek heeft twaalf jaar nodig gehad om het leven van de literaire held uit het interbellum te beschrijven en te duiden in een biografie.

Het proefschrift van de buitengewoon hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Sorbonne behandelde de Indische jaren van Du Perron, nu waagt Snoek zich aan het hele leven van geboorte tot aan de jaren na zijn dood. Zo geeft hij in het nawoord ruimte voor de generaties na de dood van Du Perron aan de opvattingen van interpreten als Willem Frederik Hermans en Mieke Bal. Snoek wendt deze negatieve geluiden aan om de beweringen vooral tegen te spreken. Hermans vergeet volgens Snoek te vertellen dat Du Perron juist een leermeester van hem was en Bal vergeet dat de interbellist een kind van zijn tijd was.

Het grote dilemma voor de biograaf van een literair kunstenaar is het gebruik van het fictieve oeuvre van de schrijver. Dient elke roman als basis om een feit uit het leven van de schrijver op te rakelen? Iets dergelijks is hoogstens illustratief en mag daarom niet zomaar worden gebruikt, dat zegt Snoek literatuurwetenschappelijk-correct als hij is. Ondertussen gebruikt hij de roman Het land van herkomst te pas en te onpas in zijn biografie. Bijvoorbeeld om aan te geven dat mevrouw Du Perron - de moeder van Eddy - weinig tot niet las.

In tegenstelling tot haar man las mevrouw Du Perron weinig. In Het land van herkomst wordt zij opgevoerd als iemand met weinig intellectuele resources, die volslagen onverschillig was 'voor lectuur buiten de krant, het kookboek en een mediese gids voor het gezin'. Toch was zij, die 's avonds op de piano romances en walsen speelde, wel gevoelig voor ethische ontroeringen. (45)

Snoek gebruikt hier Het land van herkomst puur als bron, terwijl ik juist hier wat terughoudendheid zou betrachten. Het is slechts één van de vele passages in het boek van Snoek.

Ondanks deze tekortkomingen is het een heldendaad van Snoek dat hij het leven van deze literatuurman zo uitvoerig behandeld. De lezer komt heel wat meer te weten over Du Perrons ideeën, belevenissen en houding tegenover anderen. Daarmee is Het leven van een smalle mens een waardevolle bijdrage geworden in de beschrijving over de literair-historisch interessante periode tussen de twee wereldoorlogen. Dat Nederlands-Indië daarbij een essentiële rol speelt, weet Snoek goed te verwoorden.

Kees Snoek: E. du Perron, Het leven van een smalle mens. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 2005. ISBN: 90 388 6954 1. Prijs: € 39,90. 1246 pagina's.

DIVERSEN

De juiste vragen bij de verkeerde personen

Er kleeft een gevaarlijke kant aan het praten over een gedicht met de maker van het gedicht. Het is als het kijken naar een schilderij met de schilder erbij. Hij zal onmiddellijk bepaalde klodders duiden, terwijl de kijker er iets heel anders inziet. Veel literatuurwetenschappers zijn huiverig voor dergelijke interpretaties van gedichten, want een dichter is geneigd om dingen te noemen die hij met zijn gedicht wil bereiken. Ze hoeven helemaal niet in het gedicht voor te komen. De dichter noemt dan bepaalde aspecten, die dan wel in het gedicht verborgen zullen zitten.

De werking van het gedicht ligt bij de lezer, die zal het kunstwerk van betekenis moeten voorzien. Marjolein de Vos probeert de verfklodders van de dichters te ontrafelen door met de dichters over een gedicht te praten. Voor elk interview staat het gedicht afgedrukt waarover het gesprek met de dichter gaat. Ze trapt hiermee in de valkuil van dichters die meer in hun gedicht willen leggen. Zoals de dichteres Jane Leusink die haar gedicht 'Tot zover' van extra en nieuwe betekenis voorziet, die ik niet wil weten. Zo praat ze met De Vos over de volgende dichtregels, die over 'die vrouwen in hun keukens vol warm brood' gaan:

Ze hebben dikke bovenarmen,
kuiltjes in hun ellebogen,
harde, rode handen,

snoep en grote borsten voor het moegespeelde kind.
Hoeken zijn het waar je uit kunt rusten. (144)

De dichtregels roepen allerlei vragen op bij De Vos, die ze vervelend genoeg allemaal aan de maakster stelt.

Die borsten en die bloemen lijken zacht, nu staat er ineens 'hoeken'.
Die vrouwen hebben ook 'harde handen', het is niet alleen maar prettig en fijn. Ze slaan ook met die handen. Ik moest bij het schrijven van dit gedicht erg denken aan mijn grootmoeder, een heel lief mens, maar voortgekomen uit een tijd waarin het heel gewoon was dat je een kind een klap gaf. Hoeken zijn beschermend maar tegelijkertijd puntig. (146-147)

Al de vragen die De Vos stelt, maken het gedicht in feite kapot. Alle beelden die de dichtregels oproepen, spatten als een zeepbel uit elkaar bij de gedachte dat het ineens over de oma van de dichteres gaat. Want wie zegt dat die 'hoeken' in het gedicht opeens slaan? Het is de werking die de maakster had willen oproepen met het gedicht, maar dat hoeft niet door iedere lezer zo gelezen te worden. Ik noem dit overinterpretatie van zaken die juist aan de lezer moet worden overgelaten.
De Vos valt in een valkuil door de interpretatie aan de dichters over te laten. Haar vragen laten zien dat ze goed over de gedichten heeft nagedacht. Het verwondert mij dat ze niet gewoon met haar eigen vragen aan de slag is gegaan. Dat zou veel interessantere interpretaties hebben opgeleverd. Juist door met dichters over hun gedichten te praten maak je een gedicht kapot. Een bespreking levert vaak nieuwe inzichten op, die geen enkele dichter in zijn gedicht had willen leggen.

Marjolein de Vos: Dichtersgesprekken, Over het maken en lezen van poëzie. Amsterdam/Rotterdam: Prometheus/NRC Handelsblad, 2005. ISBN: 90 446 0444 9. Prijs: € 17,95. 272 pagina's.

Verplichte kost voor politici

Het zou tot het curriculum van de politicus moeten behoren: het lezen van Plato's werk De ideale staat. Zeker, het mag in vertaling, maar het lezen en verdiepen in de materie kan geen kwaad. Het boek De aanval op de democratie van Gerard Koolschijn kan daarbij veel achtergrondinformatie geven. Koolschijn plaatst Plato in zijn tijd en weet zelfs Plato's woedende aanval op de democratie inzichtelijk te maken.

Geert Koolschijn: Plato, De aanval op de democratie. Vierde, herziene druk. Amsterdam: Athenaeum - Polak & Van Gennep, 2005. ISBN: 90 253 2950 0. Prijs: € 12,50. 176 pagina's.

Marjan Cats-Berk?

In de familie van de schrijfster Marjan Berk heerst al jaren het verhaal dat haar familie zou afstammen van de bekende zeventiende-eeuwse schrijver Jacob Cats. Zou ze van hem dat schrijven hebben en klinkt in haar werk die dreun van Cats door? Berk besluit eens te zoeken naar haar illustere voorouders en komt bij haar speurtocht door de Zeeuwse archieven klinkende namen tegen als Kenau Simonsz Hasselaars dochter, Top Naeff, P.C. Hooft en een zeventiende-eeuwse corrupte kruidenier.

Berk laat wel haar schrijftalent zien, want ze verweeft de biografie van Cats mooi door haar speurtocht naar haar familieleden. Het ene hoofdstuk bevat een episode uit het leven van de zeventiende-eeuwse dichter en strafpleiter. Het andere besteedt Berk aan haar zoektocht door de archieven, compleet met teleurstellingen en nieuwe ontdekkingen.

Marjan Berk: Het bloed kruipt, Op zoek naar Jacob Cats. Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 2005. ISBN: 90 450 1571 4. Prijs: € 16,90. 288 pagina's.

LitNet: 03 Oktober 2005

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.