De vergeten herinnering

Hendrik-Jan de Wit

Bernlef: Buiten is het maandag. Roman. Amsterdam: Em. Querido’s Uitgeverij, 2003. ISBN 90 214 5278 2. Prijs: Euro 16,50 (paperback). 214 pagina’s.

Het verliezen van de herinnering. Ieder mens heeft deze angst. Het grenst tegen dood-zijn aan. Er is geen verleden meer. Het heden is hierdoor zonder gezicht en identiteit. De schrijver Bernlef heeft het tot zijn hoofdthema’s gemaakt. Het bekendste werk van zijn hand is Hersenschimmen (1984), waarin dementie centraal staat. Bernlef laat met zijn nieuwste roman Buiten is het maandag zien dat met ‘de herinnering’ tot het eindeloze te variëren is. In een iets andere vorm en iets andere setting en met een totaal ander decor.

De primaire geschiedenis van het verhaal speelt zich af in de houthakkerswouden aan de westkust van Canada. Het is december 2000 en het sneeuwt in Lenfield, Nova Scotia. De hoofdpersoon van Buiten is het maandag is de 65-jarige Stijn Bekkering, handelaar in gebruikte meubelen. Stijn heeft anderhalf jaar eerder een ernstig auto-ongeluk gehad en verloor daarbij zijn vrouw Geesje. Hij lag in coma toen zijn vrouw begraven werd.

Geesje stierf zonder te verdwijnen. [ …] Ik verdween in dat zwarte gat en toen ik daar tien dagen later uit kwam, was ze begraven. Ik heb dat mijn zoon Harry nooit vergeven. ‘We dachten dat je het niet zou halen,’ zei hij. ‘De doktoren ook. En we konden niet eeuwig wachten.’ (14)

Voor Stijn is er veel veranderd na het ongeluk. Niet alleen zijn vrouw is verdwenen, ook zijn geheugen werkt anders dan voorheen.

Sinds het ongeluk, nu anderhalf jaar geleden, heb ik moeite mij dingen in de juiste volgorde te herinneren. Sommige gebeurtenissen komen mij levendig voor, alsof ze gisteren zijn voorgevallen, andere, zoals Tracy’s vertrek, lijken mij nu al lang geleden en ver weg, alsof ik er zelf geen deel van uitmaakte.

De chronologie van een leven is net zoiets als een weerbericht: ze lijkt feitelijk, zakelijk. Zo en niet anders. Van daar naar daar, eerst dit toen dat. Maar mijn herinneringen eraan lijken meer op die grillige winden die in de stratosfeer tegen elkaar in draaien. Alleen zo kan ik vertellen, alleen op deze manier kan ik voeling met mijn leven houden, het gevoel dat dit mij overkomen is en niet iemand anders, die ander die in dat zwarte gat huist.

De artsen beweerden dat ik geen nadelige gevolgen aan het auto-ongeluk zou overhouden, dat mijn geheugen vanzelf weer op orde zou komen. Maar dat is niet zo, er is een nieuwe ordening voor in de plaats gekomen waarbinnen minieme details zich op de voorgrond dringen en belangrijke gebeurtenissen zich in een mist lijken te hebben teruggetrokken. (11)

Stijn Bekkering probeert de herinnering en de chronologie vast te houden. Hij schrijft alle gebeurtenissen van de dag op in telegramstijl in zijn agenda:

Bladerend door de twee agenda’s kan ik mijn leven reconstrueren. Alleen, het wil maar niet het mijne worden. (16)

Buiten is het maandag is die reconstructie van zijn leven. Stijn Bekkering vertelt in de roman de gebeurtenissen vanaf de dag van het ongeluk tot aan nieuwjaarsdag 2001. De twee agenda’s die hij voor de reconstructie gebruikt, wekken alleen maar de suggestie dat het verhaal chronologisch verteld wordt.

Bekkering is in Lenfield terechtgekomen door zijn zoon Harry. Harry verdwijnt een maand na het ongeluk plotseling. Maandenlang verkeren Stijn en Harry’s vrouw Sandra in onzekerheid. Harry heeft een grote hoeveelheid geld en zijn paspoort meegenomen. Sandra meldt Harry’s verdwijnen op een site met vermiste mensen, Missing Link. Daar komt negen maanden na Harry’s verdwijning het bericht dat hij gezien is in Lenfield, Nova Scotia.

De tipgever Bruce Grady zou Harry gezien hebben op de markt. Bruce raadt aan naar Canada te gaan. Stijn spreekt af met Sandra dat hij eerst gaat kijken. Stijn komt in Canada aan en treft daar zijn maandenlang vermiste zoon Harry. Harry is daar met Tracy, met wie hij al geruime tijd een buitenechtelijke verhouding heeft. Het vuur is uit de relatie en na een kort gesprek vertrekt Harry naar Nederland. Stijn wil nog even blijven in Canada, omdat hij het er wel naar zijn zin heeft. Hij blijft met Tracy achter.

De eenvoudige stijl van Bernlef is bedrieglijk. Het hoort bij het spel dat hij met de lezer speelt. De opmerking van Stijn dat de recente gebeurtenissen verdrongen zijn, zie je herhaaldelijk terugkeren in het verhaal. Het verdwijnen van Tracy lijkt hem helemaal niets te doen, terwijl het toch een impact op hem heeft. Je moet het als lezer tussen de ogenschijnlijk terloopse zinnetjes lezen. De worsteling met het verlies van zijn vrouw veroorzaakt het verliezen van zijn andere familieleden. Zoals zijn kleinzoon Martijn, die hij langzaam kwijt raakt doordat hij het op belangrijke momenten laat afweten. Of zijn zoon Harry, die hij zichtbaar verwaarloosd. Het zijn allemaal essentiële gebeurtenissen die Stijn terloops meldt.

Daar ligt voor mij de kracht van de roman. De rouw van Stijn om het verlies van zijn vrouw vormt het Leidmotief:

Iemand met wie je tweeënveertig jaar geleefd hebt mis je zoals een invalide zijn been: je voelt het de hele tijd al is het er niet meer. Fantoompijn wordt dat geloof ik genoemd. (19)

Het is de reden waarom Tracy hem verlaat. Zij neemt voor Stijn de plaats in van het verloren been. Stijn heeft weinig oog voor haar en haar verleden. Hetzelfde geldt voor Bruce. Stijn meldt weinig over hem, terwijl hij Bruce al enige maanden kent. Het verhaal van Bruce Grady groeit langzaam aan elkaar.

De lezer moet voor de oorzaak van het ongeluk eveneens een grote hoeveelheid kleine brokjes aaneenschakelen. Dit creëert een prachtige spanning, die in de hele roman voelbaar is. Bernlef voegt dit essentiële verhaal in de primaire geschiedenis. Hij doet dit tot de laatste bladzijde en weet daarmee de spanning vast te houden tot het einde van de roman. Dan vallen alle brokstukken samen. Het is de berusting waarnaar hij de gehele roman op zoek was.

Buiten is het maandag is een prachtige roman over het verliezen van herinnering en emotie én het kwijtraken van je geliefde. Hiermee behandelt Bernlef grootse thema’s. Een dergelijke thematiek heeft het risico om in een jankerige verhaal te stranden. Bernlef weet door zijn schijnbare eenvoud de roman om te vormen tot een pakkend verhaal. Het verhaal van een man die rouwt om het verlies van zijn vrouw. Het gebrek aan emotie is een oorzaak van het ongeluk. Juist die emotieloze toon van Stijn Bekkering maakt Buiten is het maandag tot een meesterwerk.

Het leren leven met de nieuwe situatie geeft niet alleen de hoofdpersoon troost. Ze rondt het verhaal passend en waardig af. Bernlef weet met zijn nieuwe roman literatuur terug te brengen tot wat ze hoort te zijn: een groots thema dat schittert door het eenvoudige verhaal.

Almelo, december 2003



14 Januarie 2004

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.