Lisbé Smuts: 'n Huldeblyk

Joan Hambidge

Op Sondagaand 6 Februarie bel ek my kollega en vriendin Lisbé Smuts op. "Sal jy asseblief die bekendstelling behartig van my nuwe bundel En skielik is dit aand?", vra ek. "Jy het Ruggespraak so mooi gelanseer en jy ken my gedigte so goed."

Sy lag. "Ek sal graag, maar ek is besig. Dit moet net na Junie wees, Johanna."

"Goed. Maar asseblief, jy moet die praatwerk doen." Ons gesels verder oor die gewone omwentelinge in ons lewens, met die belofte van 'n spoedige wedersiens.

En Maandagoggend vertel my kollega Etienne van Heerden simpatiek vir my van haar dood. 'n Grusame aanval op haar in haar huis.

Ek ry Wellington toe saam met ons kollega, Sizwe Satyo, wat my hand vashou. En langs die pad dink ek hoe sy elke dag hierdie pad gery het en hoe sy die blomme met haar oë gepluk het. Die landskap waardeer het. En ek dink aan die eerste gedig uit Ruggespraak wat in 2002 verskyn het en hoe mooi sy oor my boek gepraat het daardie jaar in November toe die boek verskyn het. En aan die openingsgedig van die bundel waarvan sy soveel gehou het:

Skryfode

Oor die misverstane woord
is daar nooit weer 'n gedig te skryf nie.


I

Dit begin met die wekker
wat te vroeg lui
die katolieke nonne se gebede
en die oggendverkeer wat steur
en die koerant wat vir die hoeveelste-soveelste keer
die nuus van 'n brutale moord dra.

Hoe brutaal het woorde nie tussen ons
geword nie. Ons dra almal in hierdie land verwyt op die mou.
Oor ons almal hang 'n skadu van treurigheid,
van swaarkry. Almal ken 'n iemand van 'n iemand van 'n iemand wat moord oor sy voorhek sien kom het soos 'n opskepgas.

Daar is geen woord so leeg
soos die digterswoord. Die digtende woord wat hierdie tristesse
moet uitblaker. Kyk, ek kan nie meer sonnette oor die liefde
of eensaamheid maak nie. Elke rymende aa, bb-kwatryn oor breekbare borde
klink so bourgeois - soos 'n Boergondiese restaurant
in die hart van my stad.

II

Ek reis oor die rymende Franse gebergtes
waar die stilte antwoord gee. Die stilte
van skryf. Vroeër had ek meer krag, my lief.
Kon ek 'n vers gaan haal soos 'n diepseeduiker
in die Filippyne, 'n bungyjumper by die Grand Canyon
of 'n pêrelvisser in Japan.
Toe kon ek doof word van 'n gedig se woordelose asemhaal,
my verlustig aan die ryme se opstand, die ritmes se sloerstakings soos opstandige werkers. Ek kon woorde maak
en veral breek. In Amsterdam lui 'n kerkklok
die afskeid aan 'n vroeëre verbintenis wat ek tydsaam, wanhopig in breekbare verse kon stulp.

III

Vandag treur ek oor jou en my. Oor ons liefde
ons nie beskerm teen hierdie geweld van woorde nie.
Dat die groter onrus ons ook aanval.
Laat ons altyd ons woorde een vir een omdraai
soos 'n suinige penningmeester die kerk se kollekte tel,
of 'n hees kerkklok op die platteland
wat op 'n Sondagaand almal terugroep.

IV

Vir jou sal ek net altyd 'n sagte vers skryf.
So sag soos die vlerk van 'n fladderende vlinder.
oopgevou, soos 'n digter iewers skryf, met 'n boodskap
van hoop.

En nou, op hierdie Maandag die sewende om sewe-uur, keer hierdie gedig al my sieninge op sy kop oor die aangesprokene in die vers. Ofskoon dit nie oorspronklik vir Lisbé geskryf is, word hierdie gedig háár vers. In al ons gesprekke deur die jare (ons het mekaar in 1992 ontmoet) het ons altyd gepraat oor die aangesprokene in die vers. Die ewige Ek. Die fokus van die vers wat voortdurend verander. Dat die bedoelde ek méér word as daardie "ek" wanneer jy die vers publiseer en dat mense wat hulself "gelykstel" aan 'n vers, die gedig se betekenis vereng. Of as kritici dit so beperkend lees, word die gedig in die proses verminder.

Ons beide se belangstelling in Jacques Lacan, die psigoanalis, se "pratende ek"/"skrywende ek" en die intieme aard van poëtiese taal, soos Julia Kristeva dit gedefinieer het in terme van die chora of baarmoederlike, het ons gesprekke opwindend gemaak.

"Vir so 'n raasbek dig jy darem baie oor die stilte," het sy ook op 'n keer opgemerk.

Teen haar kantoormuur het ek ná 'n bloedige liefdeskeiding "Nooit weer" teen haar muur met 'n koki geskryf. Met die datum daarby.

"Dit bly net hier. Dis 'n grootse kunswerk, Johanna," het sy laggend opgemerk. "Ek sal jou hieraan herinner wanneer jy weer in 'n verhouding staan."

En dit is presies wat haar so besonders gemaak het. Haar kennis van beeldende kuns (sy het aan Michaelis studeer en was uit eie reg 'n goeie kunstenaar) én teoretiese besinnings oor die figuur Breyten Breytenbach, verdien vermelding. Haar doktorale tesis oor Breytenbach is 'n monument en sy is tereg deur die UK vereer met 'n "Distinguished Teacher's Award" vir haar uitnemende klaswerk. Studente het haar 'n opwindende en briljante dosent gevind. As kollega was sy altyd bereid om agter-die-skerms-werk te doen, roosters uit te werk, studente voor te lig en almal van raad te bedien. Intens privaat en diskreet, dit is hoe ek haar sal opsom. En juis hierom is die verwerking van haar dood vir my des te pynliker: die grusame betreding van haar private ruimte.

Toe ek haar bedank het in die nawoord van Die buigsaamheid van verdriet, wat verlede jaar verskyn het, het ek geskryf dat ek nooit my gesprekke met haar mag onderskat nie.

Dankbaar is ek vanaand dat ek Ewebeeld aan haar opgedra het. En nog vir oulaas haar gebel het op 'n Sondagaand, en oudergewoonte kon skerts. My pyn en verdriet lê buite woorde. Dit is iemand met wie ek vele verliese verwerk het, onder andere ook die dood van haar eggenoot Timo Smuts.

Tussen-in
Vir Lisbé

Geen internet, geen e-pos,
geen sms óf telepatie
sal jou glo bereik,
sê die wat weet …
Daar waar jy nou is:
tussen-taal, tussen aarde
en hemel, tussen-in …
Net twee maniere van praat
word saans met besoektyd toegelaat:
'n suiwer gebed sonder omhaal
van letters, en, so meen
die Boeddhiste, 'n gedig
sonder fieterjasie, dubbel-
spraak óf sketter ironie.
So excuse the pun!
As ek dus vanaand, sonder om te pla
iets klein en eerlik mag versend, net dit:
mag jy buite ons verlies en verlange
(jou komputer se nuwe monitor
het terloops so pas gearriveer
en jou oggendpos
- met jou naam - lê
koelbloedig
voor jou toe deur)
vredig en in stilte
finaal
vertrek.

P.S.
Ek sou hierdie dag
soos 'n aaklige e-pos
wou delete.

Bibliografie

Hambidge, Joan. 1997. Ewebeeld. Perskor, Johannesburg.
— 2002. Ruggespraak. Protea Boekhuis, Pretoria.
— 2004. Die buigsaamheid van verdriet. Protea Boekhuis, Pretoria.

LitNet: 09 Februarie 2005

Stuur 'n bydrae per e-pos na webvoet@litnet.co.za indien jy 'n herinnering van Lisbé Smuts-Smith met ons wil deel.

Klik hier en sluit aan by ons nuusbrieflys vir jou weeklikse dosis oemf! Klik hier om die nuutste nuusbrief te sien

boontoe / to the top

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.