Misschien wel het boek dat de andere boeken overbodig maakt

Hendrik-Jan de Wit

Pieter Steinz: Lezen etcetera, Gids voor de wereldliteratuur, 416 schrijvers, 104 meesterwerken, 52 schema’s, 26 quizzen. Amsterdam, Rotterdam: Prometheus, NRC Handelsblad, 2003. ISBN 90 466 0314. Prijs: € 24,95.

Het beste naslagwerk is het boek waarin je uit nieuwsgierigheid een lemma bekijkt en waar je uren later nog altijd in bladert. Dat je na uren nog altijd door het boek bladert, komt doordat alle lemma’s naar elkaar verwijzen. Je begint daardoor ergens en raakt door alle verwijzingen naar andere lemma’s helemaal ergens anders belandt, dan datgene waar je aanvankelijk een antwoord op zocht. Toch moet ieder lemma een zodanig antwoord op vragen geven, dat je bij weinig tijd het boek snel terzijde kunt leggen terwijl je het antwoord dat je wilde hebben, wel gevonden hebt. Het direct vinden van de informatie in combinatie met de mogelijkheid voor een lange bladertocht door het boek, dat zijn twee belangrijke functies waaraan een goed naslagwerk moet voldoen.

Het naslagwerk Lezen etcetera, Gids voor de wereldliteratuur voldoet in alle opzichten aan deze twee functies. De snelle zoeker vindt de informatie snel, terwijl de ‘bladerliefhebber’ urenlang achtereen zijn gram kan halen. Het naslagwerk van Peter Steinz is meer dan dat. Zelfs de kenner heeft veel aan Lezen etcetera. In al zijn bescheidenheid gaf de redacteur literatuur van de kwaliteitskrant NRC Handelsblad, zijn kloeke boek de ondertitel: Gids voor de wereldliteratuur. Het verschil tussen een naslagwerk en een gids is misschien een discussiepunt, maar in mijn ogen is het werk van Steinz beide. Maar wat omvat het boek nu eigenlijk?

416 schrijverslemma’s
Steinz vermeldt in 416 schrijverslemma’s ‘(historisch) belangrijke en/of veelgelezen auteurs.’ Overzichtelijk en consequent zijn deze korte beschrijvingen. Ze bevatten alle relevante informatie over de auteur in een notendop. Per auteur geeft Steinz geboortedatum, geboorteplaats en, waar dat het geval is, sterfdatum en sterfplaats. In de beschrijving typeert Steinz de schrijver in een paar steekwoorden en somt een aantal van de belangrijkste literaire werken van de auteur op.

In de keuze van de schrijvers is Steinz opvallend objectief, zo noemt hij Marianne Frederiksson, Connie Palmen en Isabel Allende. Ook typeert hij schrijvers van misdaadromans als het schrijversduo Nicci French, René Appel en Tomas Ross. Allemaal schrijvers die in het literaire grachtengordelcircuit verguist en onbesproken zijn. Van de eveneens veelgelezen en vaak verguisde Lulu Wang ontbreekt een lemma. Steinz noemt haar roman alleen Het Lelietheater in een lijst met China-romans, tussen haakjes meldt hij: ‘bloemrijk geschreven autobiografische roman over een vrouw in postmaoïstisch China’. (64)

Lees verder
Ieder schrijverslemma eindigt met een ‘lees verder’-blokje waarin Steinz een aantal suggesties geeft voor de lezer die meer wil lezen in de lijn van die schrijver. Dit blokje is de oorzaak van de eerder genoemde urenlange ‘bladertochten’ door het boek. Het blokje maakt Lezen etcetera tot een heus naslagwerk. Met vierkantjes en rondjes verwijst Steinz naar andere schrijvers en andere boeken. Een * geeft aan dat de verwijzing een lemma, schema of thema in Lezen etcetera heeft. Wat vervolgens gebeurt, is een spannende wandeling door de literatuur die niet van het begin tot het einde van het boek loopt, maar een vlospringende beweging kriskras door het boek. Steinz weet je met zijn lemma dusdanig te prikkelen, dat je wel verder gaat lezen. Zo brengt het lemma ‘J.M. Coetzee’ je naar: Gordimer, Kafka en Dino Buzatti. Daarnaast komt Zuid-Afrika aan bod in diverse schema’s, zoals de lijst met dertien boeken over Zuid-Afrika. Naast schrijverslemma’s bevat het boek namelijk zeer boeiende schema’s, thema’s en een aantal samenvattingen van boeken.

De meesterwerken, schema’s en thema’s.
Steinz geeft niet alleen korte typeringen van schrijvers. Wat het boek juist zo interessant maakt, zijn de korte samenvattingen van de meesterwerken. Niet iedere schrijver krijgt een dergelijke edele behandeling in de vorm van een meesterwerk. Steinz licht ‘slechts’ 104 meesterwerken uit, waarbij iedere schrijver hooguit één meesterwerk krijgt toegedicht. Van Goethe Die Leiden des jungen Werther (1774), waarover Steinz schrijft:

Hij voert niets uit, hij is een dweper en een snob, hij zwelgt in zelfmedelijden en hij kankert op alles en iedereen. Werther, de achternaamloze hoofdpersoon uit het romandebuut van Goethe, is welbeschouwd een onuitstaanbaar kereltje. Verliefd op de al jaren verloofde Lotte loopt hij zowel haar als haar aanstaande hinderlijk voor de voeten. Als hij zich aan het eind van de roman een kogel door de kop schiet, is dat eigenlijk wel rustig – niet alleen voor de mensen rondom Werther, maar ook voor de lezers van Die Leiden des jungen Werther. (177)

Een niet alledaagse beschrijving van een meesterwerk waarvan veel mensen beweren het gelezen te hebben. Ik kan dergelijke beschrijvingen wel waarderen. Zeker ook omdat Steinz zijn enigszins ironische toon, zelf aan het einde van zijn beschrijving corrigeert:

Destijds was de populariteit van dit oercultboek fenomenaal. […]. Tegenwoordig is Die Leiden enigszins gedateerd, al kun je de roman goed lezen als een waarschuwing tegen romantische overdrijving en ongeremde overgave aan melancholie. Bovendien is Goethes beschrijving van een jeugdige en alleszengende verliefdheid nog steeds de moeite waard. (137)

Op de volgende bladzijde geeft Steinz de beïnvloeding van Goethes Die Leiden weer in een schitterend en vooral overzichtelijk schema. Waarin vermeldt staan de beïnvloeding op de ‘jonge Goethe’, een aantal andere romans die Goethe schreef en tot slot een aantal boeken die Steinz aanraadt te lezen na Die Leiden. Zo adviseert hij: Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken als ander voorbeeld van een klassieke briefroman; raadt hij aan Salingers The Catcher in the Rye te lezen want een ‘New Yorkse Werther worstelt en komt boven’; en daarna geeft hij een vijftal romans die volgens hem typische ‘Goetheaanse (Wertheriaanse) romans zijn, zoals Gertrud van Hermann Hesse. Het boek van Steinz bevat 52 van dergelijke schema’s die het meeste lijken op belangrijke kruispunten in de ‘bladerwandeling’ van het boek. De verwijzingen bij de schrijvers brengen de lezer zeer snel bij de verschillende schema’s.

Het boek bevat niet alleen schema’s, maar Steinz heeft ook een voorliefde voor rijtjes. Zo rangschikt hij diverse thema’s in rijtjes van een dertiental boeken. De lezer kan zich verdiepen in ‘Dertien boeken over LITERAIR LEVEN’ of vindt ‘Dertien boeken over VADERS EN ZONEN’, waaronder het gelijknamige boek van Toergenjev en Adriaan van Dis’ Indische duinen staan. En tot slot de eerder genoemde lijst van dertien Zuid-Afrikaanse boeken aandacht in een rijtje van dertien, bij de rijtjes over het (Amerikaanse) Zuiden en de Zwendelaars. Steinz noemt bij Zuid-Afrika onder meer Burger’s Daughter van Gordimer, Scholtz’ Vatmaar en Zwavel van Braam.

Quiz
De liefhebber kan zich tot slot nog laven aan 26 quizzen, voor iedere letter van het alfabet heeft Steinz één quiz samengesteld. Het heeft niet mijn persoonlijke voorkeur, maar ik kan mij voorstellen dat de ware liefhebber van rijtjes zich aan de quiz waagt. Wie weet het antwoord op de volgende vraag: ‘Een kunstcriticus ventileert zijn haat tegen Wenen, componisten, filosofen en vooral moderne schilders.’ Ik weet het niet. Gelukkig staat het antwoord achterin het boek en ontdek je dat Thomas Bernhards Alte Meister het antwoord op de vraag is.

Besluit
Het boek van Pieter Steinz heeft niet als doelstelling te dienen als encyclopedie. Steinz wil het werk als gids laten dienen voor de vele leeskringen die Nederland rijk is. De lezer kan er adviezen en aanbevelingen uithalen. Het boek enthousiasmeert mij niet tot het lezen van de genoemde werken. Bij mij is het juist de nieuwsgierigheid van de vele verwijzingen en de hieraan verbonden bladerwandeling, die het boek interessant maakt. In die zin is Steinz’ missie mislukt, maar wat is ertegen het boek te zien als het oerboek.

De wens het boek te schrijven dat alle andere boeken overbodig maakt, is de wens van veel schrijvers. Het is Steinz gelukt: hij heeft het onmisbare boek geschreven dat je de weg wijst in de wereld die literatuur heet. Daarom krijgt hij van mij alle lof voor zijn werk. Het moet een verschrikkelijke monnikenarbeid zijn om een dergelijk boek te schrijven of te construeren. Steinz heeft laten zien dat dit kan, zonder in saaiheid te vervallen. Lezen et cetera is een boeiend en adembenemend boek, waarin veel en bijzondere verbanden worden gelegd. Steinz weet je te motiveren om de boeken die hij behandelt daadwerkelijk ter hand te nemen. Dat lukt maar weinige schrijvers van gidsen, handboeken en encyclopedieën.

Almelo, februari 2004


LitNet: 24 Februarie 2004

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.