Alles is er, nu het verhaal nog

Hendrik-Jan de Wit

Tineke Aarts: Familiebezit, Roman
Amsterdam: Arena, 2004
ISBN: 90 6974 625 5
Prijs: € 19,50
336 pagina's.

De film Antonia van Marleen Gorris kent een prachtig einde. Ik heb mij vaak afgevraagd waarin het geheim van deze mooie afloop ligt. De film uit 1995 vertelt het verhaal van drie generaties vrouwen in een dorpje in Vlaanderen. Het treffende einde wordt veroorzaakt doordat vlak voor de aftiteling de hij/zij-verteller plotseling persoonlijk het verhaal binnenstapt. Het is de vierde generatie van de vrouwen, Sarah, de achterkleindochter van de hoofdpersoon en titelheldin Antonia.

Het meisje van zes jaar oud is geïnteresseerd in het stervensproces. Ze wil alles weten hoe Antonia doodgaat en wat er met haar gebeurt. De allerlaatste zin van de film is de enige zin die de verteller onthult, maar het plaatst de hele film weer in een nieuw daglicht. Het versterkt het thema van de film over de cirkelgang van het leven en benadrukt het opeenvolgen van generaties door de verteller het gezicht te geven van Sarah. De verteltechnische ingreep in de film duidt het voorgaande verhaal juist. Normaal wordt een voice over als een zwaktebod in een film gezien, maar in Antonia heeft dit een zinnig doel.

De debutante Tineke Aarts probeert in haar roman Familiebezit hetzelfde effect te realiseren. Het hele verhaal wordt verteld door een hij/zij-verteller, totdat in de epiloog de verteller een gezicht krijgt en het verhaal binnentreedt. Wat in de film Antonia een uiterst tactvol en doordacht effect is, schiet in deze roman zijn doel voorbij. De ik-verteller komt eigenlijk gelijktijdig als verteller en personage het verhaal in. De plotselinge verschuiving van focalisator, degene die ziet, maakt de ingreep overbodig en zelfs nutteloos. Het lijkt wel of het een poging is om het verhaal af te raffelen en te ontdoen van alle spanning die in het hele voorgaande verhaal is opgebouwd.

Dit einde is jammer, want eigenlijk verdient een roman als Familiebezit dat niet. Tineke Aarts weet namelijk goed spanning in haar boek te creëren en deze vast te houden. Het verhaal gaat over Juliette Bonave, een Nederlandse vrouw met een Franse moeder, die terugkeert naar het geboortedorp van haar moeder. Ze doet dit nadat ze getrouwd is in een nabijgelegen dorp en gaat nog diezelfde avond weg van haar versgetrouwde man. Ze probeert met de weinige, maar bijzondere buren een bestaan als wijnboer op te bouwen. Bonave woont namelijk in de wijngaarden van de Cahors in Frankrijk.

Aarts is een rasverteller, het verhaal verpakt ze in een boeiende stijl. Geen enkel moment krijg je het gevoel dat de verteller te breed uitspint. Het verhaal wordt chronologisch verteld en geeft bijna hetzelfde gevoel als de film Antonia. Ook hier moet een vrouw alleen een bestaan zien op te bouwen in een conservatief dorp ergens in de jaren 1970. Bovendien komt het in de steek laten van haar netgehuwde echtgenoot haar duur te staan bij de dorpsbewoners. Zoiets hoort een vrouw niet te doen, vinden de mensen die om haar heen wonen. Dit element maakt Juliette Bonave tot een sympathiek personage, die zich erg goed weet te redden en ook een daadkrachtige persoonlijkheid is.

Bonave is aanvankelijk erg onzeker over het volgen van haar intuïtie. Ze wint advies in bij de oude curé wat ze moet doen. Het is dezelfde geestelijke die haar zojuist getrouwd heeft. Haar vraag is of ze haar hart moet volgen en een bestaan moet opbouwen in het dorpje La Borie. De priester verpakt zijn antwoord in veel vaagheid en mystieke beelden, als een goed katholiek betaamt.

'Alles welbeschouwd kon ik u niet in de echt verbinden. De geest van uw man was niet in de kerk aanwezig. Uw geest zwierf rusteloos rond, zoekend. Ik kan geen zielen verbinden die er niet zijn, die niet aan elkaar toebehoren. Het zal zo moeten zijn dat uw bestemming elders ligt en hij ligt onder handbereik, dat verzeker ik u. Stel u ervoor open. […]. Uw bloed hoort hier thuis, u hebt hier een rol te vervullen en zult worden geaccepteerd door de gemeenschap als de persoon die u bent.' (88)

Ze gaat aan de slag met het advies en betreedt voorzichtig de eerste schreden van haar nieuwe bestaan. Zo verloopt het verhaal van Juliette Bonave. De verteller hanteert een natuurlijk voortkabbelende en kroniekachtige vorm. Er is weinig diepgang. Zwarte wolken zijn zwarte wolken, daar hoeft de lezer niet van alles bij te denken. Dat is niet erg want het verhaal vertelt zichzelf en meandert door de tijd heen. Langzaam maar zeker vindt Bonave haar draai in het dorp en ze snuffelt zelfs aan de liefde. De verteller wisselt de beschrijvingen en beschouwingen af met levensechte dialogen. Nergens heb ik het gevoel met een saai en traag verhaal van doen te hebben, want Aarts schrijft in een toegankelijke, vlotte en meeslepende stijl.

De spannende momenten creëert de verteller door bijvoorbeeld te verhalen over de vloek van La Borie of de liefdesgeschiedenis met de grote wijnboer François van het nabijgelegen dorp. De vloek van Benoît is een mooi lokaal verhaal dat de verteller mooi integreert in de geschiedenis van Juliette Bonave. Ze koopt namelijk in een impuls het stuk grond van haar buurman, een Breton die terugkeert naar zijn geboortestreek. Volgens de dorpsbewoners heerst er een vloek op dat stuk land. Het zal Juliette Bonave ongeluk bezorgen. De verteller speelt hier tactisch op in door steeds naar de vloek te verwijzen als er iets mis dreigt te gaan. Door het binnenhalen van de dorpsmythen en sagen komt het verhaal nog sterker tot leven. Het maakt vooral de relatie tussen Juliette en François onstuimig:

Er waren woorden gesproken die beter niet gezegd hadden kunnen worden. Ze liepen terug langs de Meenthoeve die zijn grimmige achterzijde liet zien. Juliette voelde zich machteloos en door iedereen verlaten. Wanhopig vroeg ze zich af of het haar ooit zou lukken in La Borie een normaal leven op te bouwen. Nog voordat alles goed en wel begonnen was, keerde alles en iedereen zich tegen haar. Ze had zich aan de wereld onttrokken, woonde afgelegen in de stille heuvels, maar de mensen kwamen hier zo dicht naar haar toe dat het beangstigend was, kropen bijna onder haar huid, fluisterden waarschuwingen in haar oren, ze werd bedreigd door een oude vloek, het was om radeloos van te worden, verbijsterend van wat haar overkwam, twee dagen voor haar examen. Nu had ze een discussie met François waarvan ze de gevolgen onmogelijk kon overzien. Ze had een ingewikkelde materie in haar hoofd, de bodemkunde, en daar waren vandaag de oude geschiedenis van Benoît en het vraagstuk wat te doen met het veld van Sarroned aan toegevoegd. Ze durfde niet meer naar dat veld te gaan, noch die kwestie bij François aan te kaarten. Het was sabotage, ze mocht niet slagen, dat was het… (294)

Dit is een hele verzameling verhaalelementen die de verteller veertig pagina's voor het einde van de roman aanhaalt. Het levert een sterke bijdrage aan een nieuwe spanningsopbouw in het verhaal, maar het vreemde is dat al deze aspecten in de laatste pagina's worden afgeraffeld. Ineens breekt Juliette met François, terwijl ze een kind van hem krijgt, dat is trouwens een aspect die eveneens in dit deel van het boek een rol gaat spelen. Plotseling verlaat de verteller de voortkabbelende verteltrant en verwisselt deze voor een grote stroomversnelling. Hiermee laat hij de eerdere sfeervolle en beelden oproepende beschrijvingen in de steek. Dat is jammer omdat het verhaal veel te vroeg is afgelopen.

De roman beschrijft nauwelijks een jaar in een kroniekachtige stijl. Het boek had zonder enig probleem drie keer zo dik kunnen zijn en veel uitgebreider kunnen verhalen over het opzetten van de wijngaard, het opvoeden van een kind daar ergens midden in de heuvels van Frankrijk en de afwikkeling van haar liefde met de grote wijnboer François. Ze zullen elkaar als nabijgelegen buren zeker tegenkomen in de loop van het verhaal. Ze delen beiden dezelfde passie, de wijnteelt, en zullen elkaar ongetwijfeld beconcurreren. Juliette bezit namelijk met de aankoop van het vervloekte stuk grond, meer land dan haar oude liefde. Waarom zou dat niet een spannende rode draad in het drie keer langere verhaal zijn? De man die haar helpt in de wijngaard kan eveneens een mooie verhaallijn worden doordat het een eigenaardige persoon is met een uniek karakter. Tineke Aarts heeft meer dan genoeg ingrediënten voor een familiekroniek die eenzelfde verhaallijn kan volgen als in de film Antonia. De film heeft er een oscar mee gewonnen. Waarom een dikkere, herschreven Familiebezit niet een meesterwerk zijn?

Het huidige einde is te krampachtig. De verteller raffelt het verhaal af onder het mom van: 'Een half jaar later werd ik in de wijngaard geboren.' (331) De introductie van dochterlief Virginie Velden roept meer vragen op dan dat het antwoorden oplevert. Daarmee maakt Tineke Aarts geen goede sier. Ik vraag mij sterk af of een goede redacteur de schrijfster van dit gevaar had kunnen behoeden. De basis van het verhaal is mooi maar breekbaar. Het slot van het verhaal moet daarom zeer zorgvuldig gecomponeerd worden, met minstens zoveel gevoel voor timing als in de rest van de roman. Het huidige verhaal is een mislukte poging, die dit debuut tot een middelmatig product maakt. Tineke Aarts zeker zien in haar eersteling dat ze mooi kan schrijven, maar ze beheerst de pen nog niet zo vloeiend om er een mooi einde aan te schrijven. Ze zou het allemaal kunnen goedmaken als ze het verhaal herschreef en verder liet groeien dan wat het nu is. Alles is er, nu het verhaal nog.

Almelo, 19 februari 2005



LitNet: 09 Maart 2005

boontoe / to the top

NeerlandiNet: voorblad / front page

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.