De strijd is gestreden - honderd jaar literatuurgeschiedenis Nederland-Zuid-Afrika

Wilfred Jonckheere, Van Mafeking tot Robbeneiland - Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur 1896-1996, Vantilt, 39.90

Uit deze boeiende studie van Wilfred Jonckheere wordt duidelijk dat er heel wat moois - en lelijks - is geschreven over Zuid-Afrika. Jonckheere, al sinds de jaren zestig van de vorige eeuw woonachtig in Zuid-Afrika, behandelt het ‘imago van Zuid-Afrika in Nederland’ en hoe dat imago zijn weerslag had in proza en poëzie. Aanvankelijk leidde het ‘heldhaftig verzet der boeren’ tot een ‘mythologisering’ in de Lage Landen. Voor de Nederlanders waren de Boeren de ‘concretisering van een soort wensdroom, een ideaal dat de in Europa achtergebleven, moreel verslapte Hollander niet meer kon bereiken’, schrijft Jonckheere. Als grootste voorbeeld hiervan noemt hij Louwrens (L.J.) Penning, die veel zeventig-plussers nog wel kennen. Zijn boeken haalden enorme oplagen en tientallen herdrukken. Zijn bekendste werken waren De Leeuw van Modderspruit, De held van Spionkop en De overwinnaar van Nooitgedacht, boeken die rond de eeuwwisseling verschenen, tijdens het woeden van de Boerenoorlog. Penning werd bij zijn schrijven gedreven door verregaand chauvinisme en door evangelisatiedrang: ‘Mijn vaderlandsliefde was de prikkel; mijn streven is de versterking van het nationaal-religieus bewustzijn van het Nederlandse volk, dat ik lief zal hebben tot mijn laatste snik.’ Toch was Penning - die de zwarte bevolking naar het gebruik in zijn tijd steevast omschreef als de Kaffer - niet te beroerd om te constateren dat de Boeren hun plicht jegens hem hadden verzuimd: ‘Is de Afrikaanse Boer in zijn christelijke roeping tegenover de Kaffer niet te kort geschoten?’ laat hij in een van zijn boeken iemand opmerken.

Sinds Penning is er geen schrijver meer geweest die zoveel succes oogstte met Zuid-Afrika. Zijn boeken werden door de jeugd verslonden. Leo J. Leeuwis schreef in 1961 nog in het Parool: ‘De helden, leeuwen, scherpschutters, verraders, goudgravers, verkenners van Zuid-Afrika, hoofdzakelijk variaties op het thema ruwe bolster - blanke pit, draafden hoog te paard door rechtzinnig Nederland en veroverden het stormenderhand.’ Volgens Jonckheere kleven er wel een aantal tekortkomingen aan Pennings werk, maar toch concludeert hij dat Penning meer dan wie ook in het Nederlandse taalgebied de geschiedenis van het Boerenvolk heeft geromantiseerd en zodoende bijdroeg tot de beeldvorming van Zuid-Afrika.

Die beeldvorming veranderde radicaal vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw, toen de internationale opinie zich meer en meer tegen Zuid-Afrika keerde. Deze krant probeerde nog een paginaruil met Die Burger, maar Zuid-Afrika en Nederland waren te ver uit elkaar gegroeid. Trouw gooide - tot woede van de lezers - in 1964 nog eens olie op het vuur door in het beruchte Rivoniaproces in Johannesburg uitgerekend de kant van Nelson Mandela te kiezen. Toen waren de rapen helemaal gaar.

Door de acties van anti-apartheidsorganisaties als KZA, AABN en Kairos werd in Nederland een totale ommezwaai bewerkstelligd wat betreft het imago van Zuid-Afrika. Dat hier drie zeer invloedrijke Zuid-Afrika-bewegingen naast elkaar konden bestaan, vormt misschien een psychologische verklaring voor het gegeven dat ‘Zuid-Afrika’ een gewetenskwestie was. Nederland worstelde - en worstelt - met een onverwerkt koloniaal verleden. Bovendien kwam de onderdrukking in Zuid-Afrika voort uit een beleid dat door de afstammelingen van de ooit zo heldhaftige Boeren werd gesteund. Daarnaast speelde een rol dat ‘Nederland’ met een onverwerkt verleden zat ten aanzien van het lot van de niet minder dan honderdduizend joden die in de Tweede Wereldoorlog waren weggevoerd. Zuid-Afrika vormde een adequate bliksemafleider voor al dat onverwerkte ongenoegen.

Literair kreeg al dat ongenoegen uiting in het werk van Nederlandse dichters. Kanonnen als Lucebert, Remco Campert, H.C. ten Berge, Bert Schierbeek, Simon Vinkenoog, en ook Gerrit Komrij, schreven protestpoëzie tegen de gevangenneming en berechting van Breyten Breytenbach in 1975. Ook Rutger Kopland wijdde een gedicht aan Breytenbach, opgenomen in Al die mooie beloften, uit 1978. Maar er waren ook tegenstemmen. Denk aan de omstreden bezoeken van W.F. Hermans en Gerard Reve aan Zuid-Afrika. Wat Reve na zijn bezoek te zeggen had, was typerender voor zijn moederland dan voor Zuid-Afrika: ‘Ik dacht dat Nederland kultuurarm was, maar het kan nog erger.’ Jonckheere meldt: ‘Dat hij (Reve dus) in hetzelfde huis en in dezelfde kamer als Hendrik Frensch Verwoerd in de Van Hallstraat in Amsterdam geboren was, stak hij niet onder stoelen of banken.’ Verwoerd was de uit Amsterdam geboortige grondlegger van de apartheid en latere premier van Zuid-Afrika die in 1966 werd vermoord.

Ter afsluiting gaat Jonckheere in op de verschillende houding in Nederland en België jegens Zuid-Afrika. Hij stelt dat de vooroordelen die beide landen uit hun voormalige koloniën meenamen nog bleven bestaan en dat anti-apartheidsteksten aanvankelijk geringe invloed hadden. In Vlaanderen moest men de eigen identiteit voortdurend bevechten tegen de Franstalige overheersing; hetzelfde gold overigens voor de Afrikaners, die hun jonge taal, het Afrikaans moesten beschermen tegen het almachtige Engels. Voor Nederland geldt dat het anti-apartheidsdenken - ook in literaire zin - een weerspiegeling was van het veranderde Nederlandse zelfbeeld. In een werelddeel waar zoveel miljoenen ten slachtoffer waren gevallen aan rassenwaan, kon een starre ideologie als de apartheid gewoon geen ingang vinden. Juist doordat dit beleid werd gevestigd in een land met Nederlandse ‘wortels en tradities’, werden schuldgevoelens opgewekt. Jonckheere concludeert dat in 1994 - na de eerste democratische verkiezingen in Zuid-Afrika - een einde kwam aan de anti-apartheidsliteratuur in Nederland, zoals er ook in 1902, na de Boerenoorlog een einde kwam aan de Boerenoorlogliteratuur. ‘De strijd was gestreden.’

Dit fraai uitgegeven, prettig geschreven boek leest als een rits. Het begint met een portret van een stoïcijns ogende Paul Kruger, en eindigt met de foto van een triomfantelijke Nelson Mandela op het Leidseplein. Daartussen ontvouwt zich het verhaal van Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur, van kritiekloze bewondering naar kritische betrokkenheid.

boontoe

© Kopiereg in die ontwerp en inhoud van hierdie webruimte behoort aan LitNet, uitgesluit die kopiereg in bydraes wat berus by die outeurs wat sodanige bydraes verskaf. LitNet streef na die plasing van oorspronklike materiaal en na die oop en onbeperkte uitruil van idees en menings. Die menings van bydraers tot hierdie werftuiste is dus hul eie en weerspieël nie noodwendig die mening van die redaksie en bestuur van LitNet nie. LitNet kan ongelukkig ook nie waarborg dat hierdie diens ononderbroke of foutloos sal wees nie en gebruikers wat steun op inligting wat hier verskaf word, doen dit op hul eie risiko. Media24, M-Web, Ligitprops 3042 BK en die bestuur en redaksie van LitNet aanvaar derhalwe geen aanspreeklikheid vir enige regstreekse of onregstreekse verlies of skade wat uit sodanige bydraes of die verskaffing van hierdie diens spruit nie. LitNet is ’n onafhanklike joernaal op die Internet, en word as gesamentlike onderneming deur Ligitprops 3042 BK en Media24 bedryf.