Jou meditasiemat of my feng shui-bed?

Eers in die 1970’s het die hermeneutiese wetenskap weer in beperkte kring herleef en is dit in ere herstel as ’n belangrike manier om tot begrip van die bybel te kom.

Saam gelees, het hierdie faktore die deursnee-Afrikanermens in ’n spirituele kapsule geplaas, en word sy godsdienssin histories gekenmerk deur onder andere vrees en bewing vir dit wat vreemd, anders, nuut en bedreigend is. Saam daarmee het ’n godsdienstige resepmatigheid, wettiesheid en moralisering gekom wat — sonder indringende gesprek in kerklike geledere en die gemeenskapslewe — voorgeskryf het hoe mens moet maak om goed en soet en nie boos te wees nie.

Die digter Louis Eksteen het dié toedrag verwoord in 1967 in sy gedig Kasplant. Hy sê byvoorbeeld:

Ek weet goed, baie goed
Hoe ek opgevoed is …
Nou, soos ek sê:
Ek, en die ander van my geslag
Moes bang wees vir God
Vir ons ouers, die onderwysers,
Die predikant, almal wat
Oor ons gestel is; die owerheid in toto …

En dan gaan hy voort om al die bangtes en benoudtes te beskryf. Sommige van u onthou mos seker nog al die gevare — die swart gevaar, die rooi gevaar, die geel gevaar, die Roomse gevaar (so ’n effens romerige kleurtjie), enso(gevaarsoekend)voorts. Vir sommige is daar vandag ook nog die Reënboog-gevaar, om maar by die kleure te hou.

Vanselfsprekend was hierdie dinge ook in die kerklike prediking aanwesig. Die teoloog Willie Jonker tipeer dit in 1976 só in sy boek Die Woord as Opdrag:

Alles (in die prediking) was maar soos dit vooraf voorspel kon word: dieselfde gedagtes, dieselfde woorde, dieselfde algemeenhede wat oor mens heengaan sonder dat dit werklik tot iets verplig; dieselfde atmosfeer van lewensvreemdheid en groot woorde wat ons konkrete aardse bestaan so weinig raak.

Veral by die jeug en jong volwassenes het daar veral sedert die 1960’s algaande ’n gestadige proses van innerlike leegheid, ontgogeling en verset teen die kerk aangebreek wat mens met die volgende gedig, Dogma, wil saamvat:

Toe ek ’n kind was het ek gedog
die dinge is maar so
maar noudat ek ’n man geword het
weet ek
dit is dogmadinge
wat mens doodmaak
binne.

Maar daar was ook pynlike losmaking van die kerk en sy leringe — tot in die hart van die gesin — op die huisaltaar:

pappa wie is jy
kind ek is ’n pasehaas
wat iewers in april
sjokolade-eiers op geheime plekke plaas
waar julle dit kan vind
pappa wie is jy
kind ek is ’n krismisvader
wat elke jaar presente om ’n boom rangskik
vir een aand se geluk
pappa wie is jesus
juffrou sê hy is ons meester
ek weet nie meer nie kind
vra vir mamma om dit uit te vind
pappa praat met my oor jesus
jesus kind nie vanaand nie
pappa gaan ’n lesing hou
dat siel en liggaam één is
nie twee
dis my werk my kind
waarmee ek julle speelgoed
kos en klere gee

Hierdie soort reaksies is versnel deur die politieke gebeure en omwentelinge sedert 1990 waardeur die bondgenootskap tussen die Afrikaanse kerke en ’n regerende owerheid verbreek is.

Juis die baie belangrike en baie nodige Boetman-debat het die opgedamde woede, ontgogeling, verwildering en ontreddering gedemonstreer van ’n geslag van middelarige Afrikaners wat voel dat hulle deur die “ooms” en die patriargie (dit is die “vaders”, die kerk en die staat) mislei, verneuk en dom gehou is — onder andere deur ’n teologie van vrees en bewing. Vir baie van hulle, en baie ander jongeres, het die Afrikaanse kerke geen aantrekkingskrag nie; net te veel bagasie. En vele ouer mense voel verward, half verdwaas oor al dié dinge.

Maar daar is ook ander tekens: die hoop op nuwe maniere van wees — ook in kerklike verband; dat die Afrikaanse kerke nou die geleentheid het om waarlik kerk en spirituele tuiste te wees.

Dit bring my by die vraag watter soort aanpassing die Afrikaanse kerke kan maak. Die gedagtes wat ek hier aanroer, is nie teologiese perspektiewe nie, maar perspektiewe oor gewone mense se belewenisse rondom God en hul hunkering na ’n diepgesetelde spiritualiteit. Ek bepaal my net daarby.

Vir sover die Afrikaanse kerke nie daarin slaag om in die prediking en pastoraat die historiese spirituele erfenis wat ek vroeër beskryf het, vaarwel toe te roep nie, flikker gevaarligte vir die kerk. Daar is inderdaad tekens dat die erfenis nog met ons is — soos blyk uit briewe van gewone lidmate aan koerante oor godsdienskwessies. Dit is asof daar ’n vyandige fundamentalistiese teenreaksie is om dit wat lyk na “verdunde Evangelie” te verwerp.

Voeg hierby die enigsins onthutsende bevindinge van ’n predikant, dr Johan Cilliers, in 1996 in sy boek Die uitwissing van God op die kansel. Hy ontleed 54 radiopreke in die konteks van die samelewingsveranderinge wat sedert 1990 plaasvind, en kom, soos Willie Jonker twintig jaar tevore, tot wesenlik dieselfde gevolgtrekking: dat die prediking oorheersend wetties/moralisties is; dat daar ’n verlies aan aktualiteit is; en dat gemeentelede die diepste troos van die Evangelie ontneem word.

Ek weet nie hoe verteenwoordigend sy steekproef was nie, maar indien dit algemeen sou geld, is dit inderdaad ontstellend.

Maar daar is ’n ander prentjie — miskien klein, maar dit is daar: waar die prediking en pastoraat in sommige gemeentes en in kleiner gespreksgroepe in gemeentes (soos by bybelstudies) eintlik al lankal met “aanpassings” besig is, en dat dié aan ‘t groei is.

Wesenlik kom dit daarop neer dat die prediking en pastoraat nie meer die outoritêre afkondiging van onbetwisbare waarhede behels nie, maar dat daar soekend en uitnodigend te werk gegaan word, met ’n bereidwilligheid om in gesprek te tree, juis oor leerstellige dinge waaroor baie mense struikel maar nog steeds verbonde voel aan God en Christus.

Daar is ’n nuwe respekterende houding wat sê: Dit bekoor my dat jy so maklik en kinderlik glo, en ek waardeer dit dat jy my verlange om te kan glo nie minder ag as jou sekerhede nie. En daaruit kom ’n soort kreatiewe spanning tussen vaste en twyfelende geloof; en die baie soorte stemme en stemminge in mense se soeke na iets om aan vas te hou.

Hierby kan ook gevoeg word ’n kreatiewe spanning tussen geloof in eie godsdienskring en geloof in ander godsdienste, en met soekers na spiritualiteit in buitegodsdienstige kaders.

Ek wil graag die verandering, die aanpassing, só beskryf: Die histories-gegewe “teologie” van ontwyfelbare, en haas onkorrigeerbare sekerheid word aangevul/vervang met ’n “teologie” van verwondering en ontvouende misterie.

Dit op sigself is nie nuut nie, maar kom sterker op die voorgrond as ’n antwoord op die honger na spiritualiteit.

Ek bied die grondtrekke van hierdie “aanpassing” — wat op beide die predikant se prediking/pastoraat en lidmate se meelewing betrekking het — aan in die vorm van nege stellings wat ek meen spiritualiteit kan bevorder in dié sin dat dit jou in verbinding bring met daardie “kern” van waaruit jy God en die wêreld kan omhels.

Maar eers ’n halfwegstasietjie: ’n Skooljuffvrou vra haar multikulturele klassie om die volgende dag iets skool toe te bring wat hulle herinner aan die spirituele kern van hul godsdiens. So gesê, so gedaan:

’n Katolieke dogtertjie bring toe haar “rosary”, of gebedesnoertjie, en sê dit is vir haar die simbool van haar verbondenheid.

’n Joodse seuntjie bring sy kalotjie (“yarmulka”) — die klein ronde petjie — en sê iets soortgelyks.

’n Moslem-seuntjie bring sy gebedsmatjie en sê dit is wat hom aan sy geloof herinner.

En ’n dogtertjie van die NG Kerk bring ’n pan en sê:” Juffrou, dis die pan waarmee ons die pannekoeke vir die basaar bak.”

Miskien is daar meer waarheid hierin as wat mens vermoed — die armoede aan ryk simbole in die Afrikaanse kerke.

Stelling 1
Verwondering is gesetel in die vertroue dat God nog altyd in die wêreld betrokke was en is — op maniere wat ons nie verstaan of raaksien nie, maar waarvan die buitelyne afgeteken word in die bybelverhaal waar God Moses geantwoord het toe dié wou weet hoe God lyk. God het toe mos gesê: “Kruip in daardie rotsspleet weg. Dan sal ek jou oë met My hand toedruk en by jou verbygaan. As Ek verby is, sal jy My van agter sien.”

En op die koop toe gee Hy sy naam as: “Ek is wat Ek is.”

Volgens die werkwoordvorm van die destydse Hebreeus is dit die onvoltooid-teenwoordige tyd (in die Engels “present continuous tense”). Dit wil sê, altyd hier, ontvouend in die nóú; nou-nog.

En dat Jesus ’n sleutelmoment in hierdie ontvouing is deurdat God omgedraai het en sy gesig kom wys het in die gestalte en leefwyse van die Man van Nasaret.

Daarom is ’n Kersfeesgedig oor “geboorte” moontlik:

In swewende verlatenheid
van niks wat is behalwe Hy wat is
het die God van alle tye peinsend
duim teen wysvinger gevryf
sag soos ’n veertjie se kielie:

Meteens die energie
genoeg om tyd en ruimte in te plof
en in die sproeiende nágloed
van vermenigvuldigende stof
kosmos, mens en aarde saam te voeg
in tasbare verblyf

Hy, ná al die eeue nog
vormloos en soekend
na ontvouende gestalte:
brandend in ’n braambos
ontwykend agter ’n rots
wys Hy net die rug
as Moses pleit om die gesig
van die afgesonderde abstrakte

Tot Hy sy vaste vorm vind
in die geboorte van ’n kind
wat ruik na strooi en skaap en stof:
God genoeg
soos Hy
mens genoeg
soos ek en jy

Stelling 2
Verwondering veronderstel dat die “geheim” van God met agting en ontsag beleef word, soos dit gesing word in die eeue-oue kerklied, “Hoe groot is U”:

O Heer my God, as ek in eerbied wonder
En al U werke elke dag aanskou;
Die son en maan, die aarde, sterre, wolke
Hoe U dit elke dag so onderhou …

Stelling 3
Verwondering veronderstel dat die “ou dinge”, of dit wat as bo-natuurlik beleef is, versoenbaar is met die belewenisse van hedendaagse mense. Maar wat die “ou dinge” nuut sê, word ontleed deur kritiese kennisname van literatuursoorte en —funksies in bybelse en ander gegewens, en ’n vergelyking van die wêreldbeelde van tóé en nóú.

Hierdie “nuut”-sê teen die agtergrond van “ou dinge” word só verwoord in ’n gedig van Annette Snyman, “Gee my net één dag”:

Gee my net een dag soos toenterjare,
’n dag vol soetwyn uit Jerusalem,
g’n drome droom — gesigte sien —
’n dag wat van wind en vlamme sing!
Maak van my so ’n nuwe Pinksterling
dat ek die taal waarin ek gebore is,
my eie klank, in elke geelvink en kanarie hoor;
by tortels en by kokkewiet se kind die ABC van duisend warm woorde vind!

In een sin sê sy: Gee my weer die bekoring van die verbygegane tyd toe die Heilige Gees uitgestort is, maar nóú om ’n nuwe Pinksterling te wees; met eie Afrikaanse klank wat borrel in die alfabet van ’n nuwe spreekwyse oor die mens se verlange na God. Maar die oorspronklike inspirasie het nie verdwyn nie. Dit staan in die teken van die skeppende moontlikhede uit nágloed van toenterjare.

Stelling 4
Verwondering steun swaar op die metaforiese verstaan van geestelike dinge — soos dit byvoorbeeld in die bybel self aangetref word; byvoorbeeld God, wat oorwegend uitgebeeld word as “Vader”, maar ook as “’n Rots”, “die Lig”, “’n Skild”, “’n Lied”, “’n Fontein”, “die Dou”, “’n Moeder”, “’n Skuilte”, “ ’n Hen met haar kuikens”. Die hoë frekwensie van die “Vader”-beeld in die bybel vertel bloot dat die bybelskrywers in ’n patriargale wêreld gewoon het. En die hoë frekwensie van die “Vader”-beeld in die Afrikaner se Godsbelewenis is ’n voortsetting hiervan, ten minste histories.

Die skep van nuwe metafore het die bedoeling om iets nuuts in ons wakker te maak in ons ervaring van God. Soos die metafore wat ds Ronell Bezuidenhout — tot baie se ontsteltenis — so paar jaar gelede bedink het in haar dagstukkies vir hedendaagse kinders: dat God byvoorbeeld ’n “au pair” (’n versorger van kinders) is, of ’n “raver” (die ster van ’n musiekpartytjie).

Maar wat, meer presies, doen metafore aan ons belewenisse? Mens kan dit illustreer met ’n gedig van DJ Opperman:

God het as magtige magneet
Sy vinger
Deur ’n wit wolk gesteek:
Dakke en bome en mense
Beur en buig krom
Soos alles ontspyker, ontwortel, ontaarde
Na Hom.

Sulke taal het ’n kragtige uitwerking op ’n mens se verstaan van en reaksie op dinge:

Dit spreek jou op ’n intellektuele verbeeldingsvlak aan in dié sin dat jy die ooreenstemming tussen twee of meer sake insien en begryp (God is soos ’n magneet).

Dit kan jou emosioneel só roer dat jy die beskrewe ooreenstemmings as ’n werklikheid beleef. Jy voel hoe kragtig God as magneet alles, en jouself, na hom toe aantrek. Jy word as ‘t ware die ystervylsels in die kragveld en reikwydte van die magneet.

Verbeelding en emosionele meevoering maak dat ook jou optrede subtiel beïnvloed kan word. Jy kan jou byvoorbeeld só oorgee aan die trekkrag van die “magneet” dat jy die dinge en belewenisse opsoek wat jou die trekkrag laat beleef. Daarom beur jy na die “magneet” toe.

Terselfdertyd moet ons onthou metafore is vlugtig en raak maklik geyk sodat dit tot verstarde betekenisse lei. Daarom moet metafore gereeld “hersien” word om hulle te laat spreek. Dit moet ook begryp word dat ’n metafoor van hoe God “is”, nie die wese van God volledig kan bevat nie: Sy ontvouende misterie word nie daardeur uitgeput nie; en dat mens versigtig moet wees vir die wanpersepsies en misleidings waartoe metafore aanleiding kan gee, byvoorbeeld deur beelde soos “Vader”, “raver” en “au pair” te verletterlik en te vergeet van die woordjie “soos”.

Ons moet onthou ons praat van ons belewenisse van God, nie van God self nie.

Stelling 5
Verwondering laat toe dat mense die betekenis wat Jesus vir hulle lewens vandag het, met ’n nuwe, kritiese erns bejeën. Dit geskied teen die agtergrond van die vraag wat Jesus self as ’n ope uitnodiging aan sy dissipels gestel het: “Wie sê die mense is die Seun van die mens?” En daarna: “Maar julle, wie sê julle is Ek?”

Daarom is elke vroeëre of huidige belydenisskrif, elke teologiese debat, elke gedig, elke lied, koorsang en skildery, elke biddende stameling, elke vlugtige gedagte, elke onrustige gevoel, elke bietjie verwondering, elke “Jesus-seminaar”, elke flentertjie twyfel en angsvolle buitestaanderskap, en elke geskrif en proefskrif wat bemoeienis maak met die wese en betekenis van die Man van Nasaret, ’n toelaatbare antwoord op die “ope uitnodiging” wat Jesus self gerig het.

Stelling 6
Verwondering bring mee dat die belofte dat die Koninkryk reeds “binne en tussen ons is” met alle erns bejeën word, en dat juis dit tot die sentrum van ’n Christelike spiritualiteit behoort.

Dit vra dat ons as ‘t ware die “evangelie” ook in die gewone lewe sal soek en ontdek. Sodat ons vanuit ons eie lewenstekste en —ervarings, en vanuit die letterkunde, die visuele kunste, fotografie, musiek, ligte liedjies, koerantberigte — kortom, die hedendaagse lewensdinge en —gebeurtenisse — kan teruggaan na die bybel en daarin ’n troostende, verhelderende, rigtinggewende weerklank vind.

Soos mens kan maak met ’n grepie uit PG du Plessis se drama Siener in die Suburbs wat nou hier by KKNK opgevoer word. In ’n gesprek tussen Tiemie en Jakes sê Tiemie: “’n Mens wil nie soos ’n hond vrek nie. Jy wil van geweet wees. O, ek wou so graag van geweet wees.”

Soos Tiemie, het elke mens die behoefte om van “geweet” te wees; dat jy nie maar ’n toevalligheid vir ander is nie, ’n klein, onopgemerkte voetnota in die lewe nie.

Die wesenlikheid van hierdie menslike behoefte vind weerklank in die belofte dat ons “by die naam geroep” is; dat God van ons weet en ons diepste verlangens en heimwee ken; en dat Christus hom volledig, en tot die uiterste toe, met die mens vereenselwig het; dat Hy gekom het

om ons te ken,
elkeen na sy naam,
in die fynheid en die grofheid van sy grein
en in die jaarringe van sy pyn.

En daarom die sagte oordeel bring
omdat Hy nader aan my is as wat ek aan myself is
my kern ken
verby die vel
tot in die chemie van elke sel
wat weet hoe diep my blindheid is;
en my vashou
styf teen die braille van Sy lyf.

Wie hierdeur aangeraak word, kan hierna nie anders nie as om te weet van “die ander mens”, en na “die ander mens” te roep sonder einde — nie soos God dit doen nie, maar omdat Hy dit met ons doen.

En wie die misterie hiervan tot konkrete lewenservaring wil bring, kan ontdek — soos in die kort film Trein na Manhattan — dat jy God se teenwoordigheid “teëkom in vreemde klere en op ongewone plekke”; dat Sy teenwoordigheid ook daar is waar jy dikwels nie graag wil wees, of gesien wil wees nie; en dat Hy jou aanraak wanneer jy dit nie verwag nie.

Oor hoe hierdie resonansie tussen lewenservaarde evangelie en bybelteks prakties verreken kan word in die prediking en pastoraat, het Willie Jonker lank gelede al dié eenvoudige maar uitdagende beginsel gestel: “As ’n predikant sy preek voorberei, moet die teksvers wat hy gekies het so transparant word dat hy agter die teks die gesig van elke gemeentelid kan sien.”

Dit veronderstel dat predikante die leefwêreld van hul lidmate nie net moet begryp nie, maar ook návoel in die klein en groot besonderhede van hul innerlike leegheid, hul lewensverslaentheid; en in hul spirituele hunkeringe. Dit vra dat mens sien deur die oë van ’n ander, hoor deur die oor van ’n ander en voel deur die hart van ’n ander.

Stelling 7
Om met eerbied oor die geheim van God te wonder, soos die kerklied lui, vra dat mens ook met eerbied en verwondering omgaan met mense wie se geloofservarings en —oortuigings, hul eiesoortige godsdiens of spiritule hunkering anders is as joune. Dit vra verder dat mense met oortuiging dié insigte van die katolieke teoloog Hans Küng sal begryp en toepas:

The totality of faith consists in the integrity of commitment, not in entirely correct propositions. And that commitment can be entire and unreserved even though something false is said at the same time.

Wie dit aanvaar, het die verpligting om te vra:”Getuig my lewe, my spreke en my skrywe van die integriteit van toewyding; terwyl ek weet dat ek in die proses kan mistas?” Dat ons daarom almal die ou beginsel van simul fidelis et incredulous kan bely: “Here ek glo, help my in my ongeloof.”

Wanneer mense dit doen, kan hulle nie voortgaan om onverdraagsaam, ongeduldig, meerderwaardig en selfvoldaan te oordeel oor mekaar se “naïewe geloof”, of “blinde goedgelowigheid”, of “kettery”, of “intellektualisme”, of “dromende mistiek” nie. Die verpligting is dan op elkeen om ten minste te probeer begryp waar die ander vandaan kom; om te aanvaar dat mense wisselende verstaanshorisonne het en hul verlange na ’n diepgesetelde spiritualiteit verskillend uiter.

Dit is ’n bietjie anders as die twee Engelse predikante wat so gestry het oor hoe mens die Woord van die Here nou eintlik moet verkondig in hul gemeente. Tot dat die een ten einde laas met die voorstel kom: “From now on you can serve the Lord your way. And I will serve him His way.”

Stelling 8
Verwondering is ’n skuiwende horison waardeur ’n mens jou kan oopstel vir nuwe moontlikhede tot verdiepte spiritualiteit. In dié verband is daar ’n magdom goedgekontroleerde studies en teorieë wat, binne die raamwerk van die kwantumfisika, minstens twee belangrike dinge sê:

Dit kan byvoorbeeld insluit, as dit jou keuse is, om te leer om te mediteer — soos dit al eeue lank in Oosterse filosofieë en ander buitekerklike spiritualiteite beoefen word. Deur dit te doen, hoef nie te beteken jy vereenselwig jou met byvoorbeeld die Boeddhistiese “pad” nie, maar dat jy ’n manier gevind het om jou oop te stel vir God en iets van hom te ontvang. Willem Nicol het in dié verband belangrike eienskappe van Christelike meditering aangeteken. Kry dit gerus in die hande.

Stelling 9
Kyk ek terug na die voorgaande agt stellings oor verwondering, is daar tog ’n ervaring van verlies: dat hulle op geen manier die werklike verwondering uitdruk nie. Die verwonderingsgeheel van jou of ’n ander mens is veel méér en ánders as die som van mensgemaakte verwonderingsonderdele — daardie unieke spirituele geskenk wat tot jou mensheid behoort en gestalte kry, soms momenteel, en partykeer in ’n manier van leef en omgaan met alle dinge.

Ek het heel aan die begin gesê ek praat as ’n onverwoesbare binnestaander vir wie die pad na geloof steeds langs baie en vreemde paaie loop; soekend na daardie “gift” van klein en groter dinge wat van jou God se mens maak in hierdie wêreld. Daarom die gedig “Gawes van die Gees”:

Ek kan nie in tale spreek nie
maar in die stilte
gee ek my oor
aan die klank van U naam
wat saggies in my
bly resoneer
Jahwe!
Wagtend op die een allesomvattende snik
wat van agter uit my keel
sal kom tot taal wat op skrif
U nader
vind
want ek glo mos
dieselfde Gees wat gawes aan ander gee
lê tog wel soms
woorde in my mond
om uit te roep met skryf
die verlange van ’n mens wat selde
iets van U begryp.

1. dit selfverheerlikend is in dié sin dat jy reken jou lig “verdonker” alle ander lig
   
2. jy jou metodiek voorhou as die alleen-toegang tot die poorte van spiritualiteit
   
3. dit resepmatig word, en aldus aangebied word as die maklike weg na spiritualiteit — dan is dit in beginsel niks anders nie as net ’n nuwe dogma.

to the top